Factcheck.kz редакциясына оқырмандардан жер сілкінісі эпицентрінің үстіндегі бұлттарды бақылап, жер сілкінісін болжауға болатынын тексеруді сұрайтын өтініштер келіп түседі. Мысал ретінде автор осындай болжамдарды жариялайтын «Ғарыштан түсірілген бұлттардың суретіне қарап, жер сілкінісін болжау» telegram арнасы келтірілген.
Біз қазіргі ғылым осы әдіс туралы не айтатынын шолып, оны жер сілкінісін болжауда қолдануға болатынын не болмайтынын тексердік.
Қазақстандық сейсмологтар: жоққа шығармайды, бірақ өте сақ
Естеріңізге сала кетсек, Алматы қаласының тұрғындары 22-23 қаңтар аралығында, сондай-ақ 4 наурызда қатты жерасты дүмпулерін сезді (екі жағдайда да 5 балл).
Бір қызығы, он күн бұрын, 12 қаңтарда, 365info басылымы жақын арада болатын жер сілкінісін болжаған әлеуметтік желілердегі халық сейсмологтарының болжамдары туралы материал жариялаған.
…15 қаңтарда Алматыда болған жер сілкінісі туралы айтқан блогер telegram арнасына сілтеме жіберіп, алдағы аптада Қытайдың ШУАР аумағында магнитудасы 5 және одан жоғары болатын жер сілкінісін, ғарыштан түсірілген бұлттың суреттері негізінде болжаған.
365info.kz
Материалда ҚР ТЖМ сейсмологиялық бақылау мен зерттеулер ұлттық ғылыми орталық директорының орынбасары Нұрсәрсен Өзбековтың түсініктемесі берілгені маңызды. Ол сейсмологтардың болжамдарды кешенді түрде құрастыратынын айтты: біз жер үсті бақылау әдістері туралы айтып отырмыз — «сейсмикалық, геофизикалық, геодинамикалық, геохимиялық, деформациялық, сейсмикалық-биологиялық факторлар, сонымен қатар ғарыштық фактор да ескеріледі – бұл Күн-Ай-Жер жүйесінің өзара әсері».
Өзбеков бұлттарды бақылау туралы мынаны айтады.
Бұлттарға, ионосфералық құрылымға келсек, бір кездері бұл параметрлерді, мысалы күміс түстес бұлттарды пайдаландық, сол кезде бұл туралы деректерді табу қиын еді. Бұл материалдарды өңдеген мамандар бар, болашақта мұндай жұмыс талқыланады.
Нұрсәрсен Өзбеков
«Ерекше бұлттар» тақырыбы бұрын бұқаралық ақпарат құралдарында да көтерілген. Атап айтқанда, 2023 жылы Түркия мен Сириядағы жойқын жер сілкінісінен кейін, USA Today америкалық фактчекерлері зардап шеккен аймақтың үстіндегі ерекше бұлттардың суретін тексерген. Посттың суретіндегі бұлт — HAARP (High-frequency Active Auroral Research Program ионосфераны зерттеуге арналған америкалық ғылыми-зерттеу жобасы) туындысы деп мәлімдеді.
Суреттегі бұлт — таулардың үстінен ауа ағынынан пайда болатын биконвекс бұлты дейді сарапшылар. Бұлтты түзілімдер жер сілкінісіне әсер ете алмайды немесе болжай алмайды.
USA Today
Алайда біз бұл тексерудің кемшілігін ақпараттың бұрмалануынан табамыз — мұнда нақты хабарлама мен нақты фотосурет тексерілді. Дегенмен, талқыланған материалда бұлт арқылы жер сілкінісін болжау мүмкін емес деген жалпылау бар.
Дәл осындай жалпылау Reuters-тің фактчекерлік талдауында да бар. Авторлар лентикулярлық (линзалық) бұлттың бірдей жазбалары мен фотосуреттерін тексеріп, сарапшы ретінде ғалымдарды тартты. Вашиңтон Университетінің Жер және ғарыш ғылымдары кафедрасының профессоры Гаролд Тобин фактчекерлерге бұлттарды жер сілкінісімен байланыстыру ғылымға жат екенін айтты.
Қарама-қайшы пікір анық байқалады: қазақстандық сейсмологтар бұлттарды бақылауды ғылыми әдіс ретінде таниды, ал ғалымдардың пікіріне жүгінген біздің фактчекер әріптестеріміз мұндай болжаудың мүмкін еместігі туралы айтады. Біз ақпаратты әрі қарай зерттеп, сипатталған әдіс фантастика емес пе деген сұрақпен ғылыми басылымдарға жүгінуді шештік.
Зерттеулер: деректер бар, бірақ даулы
Іздеу жүйелері мынаны көрсетеді: бізді қызықтыратын тақырыпты ғалымдар зерттейді. «Бұлттардың спутниктік суреттері арқылы жер сілкінісін болжауға арналған үш әрекет» (Three Attempts of Earthquake Prediction with Satellite Cloud Images, Natural Hazards and Earth System Science, 2013) ғылыми басылымы назар аудартады. Онда бұлттар бойынша жер сілкіністерін болжау мүмкіндігі туралы айтылады, бірақ географиялық дәлдігі нақты емес.
Біз бұлттардың спутниктік ауытқуларына негізделген Италия мен Ирандағы жер сілкіністерінің үш болжамын көреміз. Бұл бұлтты ауытқулар әдетте сызықтық құрылымға ие, бірнеше сағат бойы сақталады және желдің әсерінен қозғалмайды. Осы ауытқулар бойынша алдағы сейсмикалық белсенділікке шамамен баға беруге болады. Барлық есептелген күндер мен магнитудалар жер сілкінісі фактілерімен жақсы үйлеседі және жалғыз қанағаттанарлықсыз сәт-қашықтық қатесі 100-300 км.
Natural Hazards and Earth System Science журналындағы материалынан
Авторлар кіріспеде дәстүрлі түрде алдыңғы ізашарлардың қызықты еңбегін сипаттайды. Мұнда ресейлік ғалым Морозованың (Лидия Морозов) және қытайлық ғалым Шудың (Zhonghao Shou) тұжырымдары туралы айтылады. Екі зерттеушінің де жетістіктерімен танысайық деп шештік.
Морозова белсенді тектоникалық ақаулардың үстіндегі бірнеше қалыпты емес сызықтық бұлттарға бірінші болып назар аударды деп жазылған. Ал Шу бұлттарды алғаш рет жер сілкіністерімен тікелей байланыстырды, тіпті ғылыми жаңалықты АҚШ геологиялық қызметіне хабарлады деп айтылды.
Геологиялық қызмет, өз кезегінде, сайтында жер сілкінісінің бұлттармен ешқандай байланысы жоқ деп нақты айтады. Шамасы, Шудың зерттеуі америкалық ғалымдарды сендірмеген.
Лидия Морозоваға келсек, біз оның 1997 жылғы аталған басылымын желіден таба алмадық (бұл басылымдардың цифрлық форматы әлі толық қабылданбаған жылдардағы жазу уақытына байланысты болуы мүмкін). Алайда, біздің ойымызша, оның жаңа туындылары қызығушылық тудырады, онда ерте тәжірибені жалпылауға болады.
Лидия Морозова «Бұлттың аномалиясы және жер сілкінісі» («Ресейдің оңтүстігіндегі Геология және геофизика», 2020) материалын екі басқа ғалымдармен бірлесіп жазды.
Сызықтық бұлттық ауытқулар (СБА) — бұлттық сызықтар (сызықтық — жер бетіндегі кез келген ұзартылған табиғи объект: мұнда; ландшафт элементтерінің кейбір сызықтары бойымен сызықтық және топтастырылған аймақ және (немесе) геолог. жер қыртысындағы сызықтық геофизикалық ауытқулардың үстінде пайда болатын субстрат – ред.) бұлтты жоталар немесе керісінше тар қараңғы жолақ — каньон (бұлт массивіндегі бұлтсыз дәліз) немесе бұлт өрісінің периметрінің бір бөлігінде өткір түзу сызықты шекаралар түрінде суреттерде көрсетілген. ЛОА-оның астындағы ақаулық аймағын белсендірудің салдары. Геофизикалық өрістің импульсі жойылғаннан кейін, бұл учаскенің үстіндегі бұлттылық атмосфералық айналымға сәйкес қалыпты жағдайға келеді.
Лидия Морозованың жарияланымынан
Осы жұмыстан тағы бірнеше цитата:
- Үлкен жер сілкіністерінің хабаршысы — болашақ жер сілкінісі аймағында кеңейтілген бұлтты жотаның немесе каньонның пайда болуы, сондай-ақ бұлтты конфигурациялардың немесе бұлт кеңістігінің дұрыс геометриялық пішінінің қалыптасуы. Болашақ жер сілкінісінің аймағы кейінірек итерілуден бірнеше сағат бұрын (кейде 3-5 күн) қысқа СБА тобымен пайда болған суретте көрсетілген.
- СБА бойынша эпицентрдің орнын дәл көрсету мүмкін емес. Суреттерде үш немесе одан да көп СБА немесе бұлтсыз дақтардың пайда болуы жер сілкінісінің ықтималдығын 82%-ке дейін арттырады.
- Сейсмикалық мониториңді қазір қолданыста бар, ауа райын болжау үшін деректер келіп түсетін жерсеріктердің ғаламдық желісі арқылы жүзеге асыру. Жердің бұлтты жамылғысын орбиталық бақылау ережесі ЛОА-ны жедел тіркеу үшін өте ыңғайлы.
Жоғарыда аталған қытайлық ғалым Жонхао Шуға келетін болсақ, автордың жарияланымдар тізімін оның жеке веб-сайтынан көруге болады. 1999 жылғы басылымда ол тектоникалық ақаулардан жоғары сызықтық бұлттардың пайда болу табиғаты туралы болжам жасайды. Тау жыныстарында жарықшақтар мен жарықтар пайда болған кезде көп мөлшерде жылу бөлініп, жер асты суларының бір бөлігі буға айналады, – дейді Шу. Ол жер астынан шығып, жоғары ауа ағындарымен көтеріледі. Атмосфераның жоғарғы қабатында салқындаған кезде бу конденсацияланып, бұлт түзеді.
Міне, Жонхао Шу әдісі туралы Кембриж университетінің Илоис Мэттюс басылымында былай жазылған, ол «бұлтты болжамдарға» қатысты қазіргі ғылыми пікірталасты сипаттауға тырысады. Шудың жұмысына деген қызығушылық 2003 жылы Иранның жойқын жер сілкінісін болжағаннан кейін тез өскен. Жер сілкінісі қарсаңында Шу спутниктік суреттерден Ирандағы ақаудың үстінен өтіп бара жатқан «классикалық» сейсмикалық бұлтты тапты және 20 желтоқсанда бұлт пайда болғаннан бері 60 күн ішінде 5,5-тен жоғары дүмпулер болады деп болжады, деді Мэттьюс. Рихтер шкаласы бойынша 6,6 баллдық жер сілкінісі 26 желтоқсанда Иранның Бам қаласының маңында болды.
Алайда, автор жазғандай, кейбір сейсмологтар бұл әдісті сынай бастағанымен, бұлтқа қарап жер сілкінісін болжау тақырыбы әлі күнге дейін күмән тудырады.
2022 жылғы басылымда (R The Relation Between Anomalous clouds and Earthquakes in Italian Land, Frontiers in Earth Science) Морозованың жаңалығынан кейін 24 жыл өткен соң, бұлттар мен жер сілкіністері арасындағы байланыс әлі де даулы болып қала береді. Сонымен бірге, қытайлық ғалым Гуо Гуангменг 2010 жылдан 2013 жылға дейін жүргізілген ғарыштық суреттер арқылы Италияның үстіндегі бұлттарды бақылау туралы жазады.
Нәтиже көрсеткендей, уақыт аралығы 23≤ΔT≤45 күнге орнатылған кезде және магнитудасы M4,7, 70% жер сілкіністерінен бұрын бұлтты ауытқулар болған. Кездейсоқ Пуассон сынағы (бұл ықтималдық теориясына қатысты «Пуассонның таралуы» деп аталады — ред.) аномалиялардың пайда болу жиілігі (AAR) және жер сілкінісінің жиілігі (EOR) кездейсоқ көрсеткіштерден әлдеқайда жоғары екенін көрсетті, яғни бұлттық аномалия мен Италиядағы жер сілкінісі арасындағы корреляцияны жоққа шығару мүмкін емес. Қате матрицасын талдау бұл әдіс 52 жағдай үшін жалпы 75% дәлдікті қамтамасыз ететінін көрсетті.
Frontiers in Earth Science журналынан
2018 жылы Scientific American журналында жарияланған ғылыми-танымдық материал қызық. Онда жер сілкінісі алдында атмосфераның жоғарғы қабаттарындағы электромагниттік бұзылуларды зерттейтін жапон ғалымы Косуке Хаки туралы айтылады: Бұл құбылыстың ықтимал механизмі туралы гипотеза келтірілген — тау жыныстарындағы оттегі атомдарынан электрондар қысыммен шығарылатыны бұрыннан белгілі. Олар ауадағы теріс зарядталған бөлшектермен тартылып, ұзақ қашықтыққа жылжи алады. Алайда бұл жерде ғалымның ашылуына себеп болған сын-ескертпелер де сипатталған. Материалда бұлттар туралы ештеңе жазылмаған, бірақ жер астындағы және атмосфераның жоғарғы қабаттарындағы процестердің байланысы болуының фактісі қызықты.
Қалай болғанда да, Scientific American басылымы қазіргі ғылыми қауымдастықтағы жағдайды шешен сипаттайды: мамандар бұлтартпас дәлелдер алғанша, сын айтыла бермек.
Біз жер сілкінісінің «бұлтты болжамдарымен» ғалымдар әлі консенсусқа қол жеткізген жоқ деп жазамыз. Бұл біздің үкімімізге әсер етті.
Үкім: Дәлелденбеген
Кейбір ғалымдар жер сілкінісін болжау кезінде сейсмикалық аймақтардағы бұлтты бақылайды (және соңғы уақытқа дейін тіпті Қазақстанда қолданылған), бірақ екі нюанс бар:
- мұндай әдістің ықтимал тиімділігі туралы кейбір зерттеулерге қарамастан, бұл мәселеде ғылыми консенсус жоқ және пікірталастар жалғасуда: кейбір ғалымдар бұл әдісті даулы деп атайды, ал басқалары оның дәлелденбегенін нақты айтады;
- 1-тармақтан кейін әдісті тек басқа әдістермен бірге қолдануға болады, өйткені оның дәлдігі ашылғаннан кейін жиырма жылдан кейін сұрақтар туғызады.
Маңыздысы, қазіргі жағдайды сипаттай отырып, біз «бұлтты болжау» әдісі болашақта ғылыми қоғамдастықта жетілдіріліп, бірауыздан танылатындығын немесе ғылыми санаттан мүлдем алынып тасталатынын да жоққа шығармаймыз.
Негізгі тезис: сейсмологтар мен геологтар қазіргі уақытта жер сілкіністерін нақты қысқа мерзімді болжау мүмкін емес деп бірауыздан айтады (Біз бұл туралы өткен жылы Түркиядағы жер сілкінісінен кейін жазғанбыз). Бұл тұрғыда біз Telegram арналарын қабылдауды ұсынамыз, олардың авторлары ғарыштан бұлт жамылғысының суреттерін интерпретациялау негізінде болжамдармен айналысады.
Сондай-ақ, біздің оқырмандар жіберетін «Бұлтты ғарыштық суреттер бойынша жер сілкінісінің болжамы» арнасының сипаттамасына назар аударғымыз келеді. Онда былай делінген: «Бұлтты сейсмикалық-тектоникалық көрсеткіштер бойынша 7-10 күндік жер сілкінісінің қысқа мерзімді болжамы. Ақпарат зерттеу мақсатында жарияланады, қателіктер болуы мүмкін, нұсқаулық емес». Осылайша, автор өз тұжырымдарының дәлдігі үшін жауапкершіліктен бас тартады.
