Гендерлік теңдік мәселесі көбінесе әйелдердің өз құқығы үшін күресімен байланысты. Бірақ адамзаттың жартысына жуығы үшін (немесе Қазақстанның мысалында халықтың басым бөлігі үшін) тең құқық пен мүмкіндік мәселесі әйелдерге ғана қатысты емес. Гендерлік теңдікке жету бүкіл қоғамға, ерлерге де пайдалы.
Factcheck.kz редакциясы гендерлік теңдіктің қоғамға несімен пайдалы және ерлер оның құндылықтарын қалай насихаттай алатынын талдап көрді.
Теңдіктің мәні неде?
Танымал пікірге қарамастан, гендерлік теңдік әйелдердің әскери қызметке және ауыр өнеркәсіпте жұмыс істеуіне қатысты емес. Ал ерлердің теңдік туралы түсінігі әйелдерге есік ашып, ауыр сөмке көтеріп, мейрамханада есеп жабумен шектелмеуі керек.
Әйелдердің тең құқығын қамтамасыз ету төмендегі мәселелерді шешеді:
- Экономикалық теңдік. 2023 жылы Қазақстандағы әйелдер ұқсас қызметтегі ерлерге қарағанда орта есеппен 26,5%-ке аз жалақы алған. Бірақ ерлерге қарағанда жоғары білімі бар әйелдер саны көп – 53,7%.
- Басшы және мемлекеттік қызметті атқару мүмкіндігі. Республиканың мемлекеттік аппаратында әйелдердің басым бөлігі орта және төменгі басшылық лауазымдарда жұмыс істейді, бірақ бірінші басшы лауазымында әлдеқайда аз. Парламент Сенатында 50 депутаттың 12-сі ғана, 19 министрдің ішінде үшеуі ғана, ал бір әйел премьер-министрдің орынбасары.
- Үй шаруашылығы мен бала күтімі міндеттерін тең бөлу. Ұлттық статистика басқармасының мәліметінше, 2018 жылы әйелдер күніне 4 сағат 14 минут уақытын үй шаруасына және отбасы мүшелеріне жағдай жасауға жұмсаған. Бұл 1 сағат 28 минутқа ерлерге қарағанда үш есе дерлік көп. Бұл ретте әйелдер ерлерге қарағанда бос уақытын орта есеппен 37%-ке аз өткізген.
- Өзіңізді, уақытыңызды және қаржыңызды басқару құқығы. Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасы мен «БҰҰ-Әйелдер» ұйымының Қазақстанда жүргізген зерттеуіне сәйкес, респонденттердің 60%-тен астамы ерлер жұбайының немесе серіктесінің сыртқы келбетін, қарым-қатынасын және кездесулерін толық немесе ішінара бақылауға «құқы бар» деп жауап берді.
- Тұрмыстағы зорлық-зомбылықтан қорғау. 2024 жылғы 15 сәуірде отбасындағы зорлық-зомбылықты қылмыс деп санайтын, көптен күткен Әйелдердің құқығы мен балалардың қауіпсіздігі туралы заң қабылданды. Дегенмен, көп адам әлі күнге дейін тұрмыстағы зорлық-зомбылық қалыпты жағдай деп санайды. БҰҰДБ мен «БҰҰ-Әйелдер» ұйымының зерттеуінде респонденттердің 18%-і әйелдерге қатысты физикалық зорлық-зомбылыққа толық немесе ішінара жол бергенін айтқан, ал 16,4%-і тұрақты серіктестің мәжбүрлеп жыныстық қатынасқа түсуін норма деп санайды.
- Барлық салада сексизммен күресу және т.б.
Гендерлік теңдік ерлердің құқығы есебінен әйелдердің жағдайын жақсартады деген қате пікір бар. Шын мәнінде, ерлер де теңдіктен ұтады. Қоғамның барлық мүшесінің мүмкіндігі бірдей болса, әр адамның әл-ауқаты артады. Осылайша, Moody’s халықаралық рейтиңдік компаниясының талдауына сәйкес, әйелдерге бірдей жалақы әлемдік экономикаға жылына қосымша 7 триллион доллар немесе 7% өсім әкеледі.
Сексистік көзқарас пен гендерлік стереотиптерден арылу ерлердің өмір сүру сапасын жақсартып қана қоймайды, сонымен қатар осы өмірді сақтауға көмектеседі. Токсик маскулин идеясы ерлердің белсенді, агрессивті, қатал, батыл, физикалық тұрғыдан мықты және доминант болуын талап етеді. Дәл осы стереотиптерді ұстану, басқалармен қатар, қауіпті мінез-құлыққа және, сайып келгенде, олардың ерте өлуіне әкеледі.
Ерлер де патриархалдық нормалар жүктеген стереотиптер мен үміттен зардап шегеді. Бұл нормалар адамның өз сезімін білдіру және өмірлік траекториясын таңдау мүмкіндігін шектейді. Сонымен қатар, тең құқық ер адамдарға қоғамның сынынан қорықпай балалар мен үй шаруашылығын тәрбиелеуде белсенді рөл атқаруға мүмкіндік береді. Өйткені, патриархалдық көзқарастарға сәйкес, бинарлы гендерлік рөлдер туралы стереотиптік идеяларға сәйкес келмейтін ерлер басқа гендерлік топтардың өкілдері сияқты дискриминацияға ұшырайды.
Ерлер гендерлік теңдікті қалай насихаттай алады
Ерлерге тиесілі әлеуметтік артықшылықтарды феминизмді ілгерілету мен тең құқық үшін күресте әйелдерді қолдау үшін тиімді пайдалануға болады.
Патриархаттың бір көрінісі – әйелдердің пікірі мен тәжірибесі көбінесе бағаланбайды, әйел сөзі ерлердікіндей салмағы болмайды. Гендерлік теңдік құндылықтарын бөлісетін ерлер қазақстандық феминистер сияқты әйелдердің позициясын нықтап, олардың бастамасын қолдауға көмектесе алады (1, 2, 3).
Сіз жұмыс орнында әйелдерге қолдау көрсете аласыз, дискриминация мен харассментке қарсы тұрып, табысқа жету жолында қиындыққа тап болатын әйелдермен ресурстар мен мүмкіндікті бөлісе аласыз.
Дегенмен, қолдау міндетті түрде белсенді болумен шектелмейді. Кейде әлеуметтік желідегі дискриминацияның өзекті мәселесіне өз көзқарасын жазса да жеткілікті. Мәселен, қоғам ана еңбегін, әке еңбегін басқаша қабылдайды.
Адамның біреуден артық мүмкіндігі болса, ол мұны түйсіне бермейді. Сонымен қатар, бізде қандай артықшылық бар екенін түсіну артықшылықты бір жағынан қарапайым, ал екінші жағынан жеке еңбегіміз ретінде қабылдауды тоқтатуға мүмкіндік береді. Олардың артықшылығын жақсырақ түсіну үшін біздің оқырман феминизм туралы мифтер мақаласының соңында қысқаша тестілеуден өте алады.
Дүние жүзінде ерлердің гендерлік теңдікті насихаттауға қалай қатыса алатыны туралы шабыттандыратын мысалдар жетіп артылады.
Мысалы, Исландияда ерлер мен ұл балаларды маскулиндіктің жағымсыз стереотиптерін шешуге және гендерлік теңдікті белсенді түрде насихаттауға тартатын «Barbershop» ұйымы бар. Ұйым әйелдер мен қыздарға қатысты зорлық-зомбылықты жоюға баса назар аударады.
Осындай бастаманы америкалық белсенді және оқытушы Джексон Катц әріптестерімен бірге жасаған. Mentors in Violence Prevention («Зорлық-зомбылықтың алдын алу бойынша тәлімгерлік») ұйымында харасмент пен гендерлік зорлық-зомбылықты алдын алу бойынша трениң өткізеді. Катц өзі де спикер және тренер, сексизм, гендерлік дискриминация және зорлық-зомбылық мәселесін шешуге ерлердің қатысуына ықпал етеді.
Барлығы үлкен ұйымда немесе командада жұмыс істей бермейді. Кейбіреулер ерлерді теңдік мәселелерін шешуге белсенді қатысуға үйрету және жұмылдыру үшін өз ресурстарын пайдаланады. Мысалы, шотландиялық стендап-комик Дэниел Слосс «X» шоуының үштен бір бөлігін ер адамдарға «барлық еркек ондай емес» деп айту белсенді әрекетпен бірге болмаса, неге жаман екенін талдады.
Ерлерге арналған қазіргі күн тәртібіндегі мәселелер сізге ұнамаса, оны өзгертуге болады, бірақ ол үшін белсенді болу керек. «Егер мен мәселенің бір бөлігі болмасам, онда мен шешімнің бір бөлігімін» деп ойлап, мен жасаған қатені […] жасамаңыз. Мен ер адамдардың көпшілігі жақсы адам екеніне сенімдімін. Бірақ 10 адамның біреуі ақымақ болса, ал қалған тоғызы соны біле тұра ештеңе істемесе, онда бұл тоғызды мүлде жоқ деп есептеңіз.
Сексистік әңгімелерге қатысу ғана емес, сонымен қатар достардың ортасында мұндай әңгімелерді тоқтату, әріптестерге жаңа әйел қызметкерге деген мейірімді сексизмнің неліктен жаман екенін түсіндіру маңызды – мұның бәрі үлкен істен алыс, бірақ оны жақсартуға, ұжымдағы және қоғамдағы атмосфераны қалыптастырады, гендерлік теңдік идеясын біртіндеп таратуға көмектеседі көмектеседі.
Теңдікті қолдайтын ерлер әйелдерге қамқорлық, жанашырлық пен құрмет көрсетудің маңызын көрсетіп, ұл балаларға үлгі бола алады. Гендерлік теңдіктің маңызын түсінетін ерлердің жаңа ұрпағын тәрбиелеу қоғамдағы ұзақ мерзімді өзгерістердің кілті.
Ерлер бала күтімі бойынша жауапкершілікті өз мойнына алып, серіктестерімен үй шаруасын бөлісе алады. Осылайша, Қазақстан Республикасының заңы бойынша әкелер аналар сияқты бала күтіміне байланысты демалысқа шыға алады. Бұл экономикалық ауыртпалықты тиімдірек бөлуге мүмкіндік береді (егер отбасындағы әйел жоғары жалақы алатын болса, әкенің «декреттік демалысы» отбасының табысын үнемдеуге мүмкіндік береді), әйелді «аналық айыппұлдан» босатады және әке мен бала арасындағы психологиялық, эмоционалды күйін нығайтуға көмектеседі.
Бірақ бала күтіміне байланысты демалыс – бұл ата-ана мен серіктес болудың жалғыз жолы емес. «Орталық Азияда еркек болу» кітабында кейіпкерлер саналы тәрбие және отбасылық қарым-қатынас тәжірибесін сипаттайды.
Күн сайын мен қызыммен кем дегенде 3-4 сағат уақытымды өткіземін, ал демалыған кезде бір күнімді арнаймын. Сондықтан оның қандай үлкен жұмыс екенін түсінемін. Мен бір күн жұмыс істегеннен гөрі баламмен екі сағатта шаршаймын. Бірақ шағымданып отыр демеңіз. Оның күлгенін көру, «әке» дегенін есту – ең қымбат нәрсе. Мен пайғамбарымыз сияқты әйеліме барлық жағынан көмектесуге тырысамын. Көптеген ер адам әйелдің орны ас үйде деп санайды, бірақ мен онымен келіспеймін. Бұл бақытты отбасылық қарым-қатынасқа кедергі келтіретін стереотип.
Ахмаджон Рузибоев (Өзбекстан), «Орталық Азияда еркек болу» кітабынан
Өзіңіздің мінез-құлқыңыз арқылы әйелдерге деген дұрыс қарым-қатынас нормасын қалай көрсете алатыныңыздың жақсы мысалын Канн кинофестивалінде өткен баспасөз мәслихатында испан актері Хавьер Бардем көрсетті.
Қыздарының өзіне деген сенімі мен өзін-өзі бағалауын арттыруда әкелер де маңызды рөл атқара алады. Олардың талпынысын қолдап, таңдауын құрметтей отырып және дарынының дамуына жәрдемдесе отырып, ерлер олардың ұл бала сияқты құқығы мен мүмкіндігі бар екеніне сенімді болып өсуіне көмектеседі.
Бір қызығы, көбінесе қыздардың дүниеге келуімен ер адамдар үшін гендерлік теңдік мәселесіне жаңа көзқарас ашылады. Мысалы, америкалық Майкл Вон өзінің жаңа туған қызы үшін киім таңдауы түбегейлі ойын өзгерткен сәт болды:
Мұның бәрі киімге қатысты болды. Мен мұны жаман болатынын сездім, бірақ мұншалықты сорақы болады деп ойламадым. Содан кейін киімдегі «Кешіріңдер, ұлдар. Әкем ешкіммен кездеспейсің деді» деген слипке көзім түсті. Олардың жаңа туған қызыммен біреу кездескісі келеді деген ойына аң-таң болып қалдым.
Бірте-бірте Майклға гендерлік стереотиптер мен сексизмнің басқа аспектілері ашылды. Нәтижесінде ер адам Instagram-да блог ашып, онда ата-ана мен теңдік туралы өз ойлары мен жаңалықтарын ортаға сала бастады. Майклдың байқағаны резонанс тудырды – оның қазір 345 мыңнан астам оқырманы бар.
Қорытынды
Гендерлік теңдік – қоғамның барлық мүшелерінің күш-жігерін талап етеді. Ерлер тек әйелдерге ғана емес, ерлерге де пайда әкелетін, оларды таптаурындардан босатып, әділетті және үйлесімді қоғам құру үшін жағдай жасайтын теңдікке жету процесін айтарлықтай тездете алады.
Материал Астанадағы ЕҚЫҰ Бағдарламалар офисінің қолдауымен MediaNet халықаралық журналистика орталығы жүзеге асырып жатқан «Қоғамдық көліктегі харассментпен күрес» жобасы аясында дайындалды.
