Әлеуметтік желі мен медиада «телегония» концепциясын кездестіріп жүрміз. Оған сәйкес әйелдің ұрпағында биологиялық әкесінің ғана емес, бұрын жыныстық қатынасқа түскен серіктерінің, әсіресе біріншісінің гені болуы мүмкін. Қазіргі күні қыздарға некеге дейінгі секске тыйым салу мен жалпы әйелдерді жыныстық өмірден шектеу үшін телегония аргумент ретінде пайдаланылады.
Терминді 19 ғасырда неміс зоологы Август Вейсман тұжырымдаған. Грек тілінен аударғанда «Tele» — алыс, «gone» — туу деген мағынаны білдіреді. Бірақ Вейсман бұл теорияның авторы емес және оған күмән келтірген еді. Ежелгі гректер телегонияға ұқсас дүниенің барына сенгені белгілі. Мәселен, энциклопедиялар бұл концепция Аристотельден бастау алған деседі. Ал Чарльз Дарвин телегонияны талдап, оны бар деп ойлаған.
Factcheck.kz редакциясы шынында телегония бар ма деген сұраққа жауап іздеді.
Үкім: Жалған
Ұрықтану кезінде баланың генетикалық материалының жартысы әкесінен, жартысы анасынан алынады. Бұл процесте ешқандай үшінші ген жоқ. Телегония деп жүргеніміз, шын мәнінде, рецессив (басылыңқы) гендердің көрінісі. Телегонияны генетиктер жоққа шығарды және жалған ғылыми концепция деп біледі.
Бүгінгі күні телегония жақтастары суперфекундация және химеризм секілді басқа да күрделі генетикалық процестерді соған жатқызып жүр. Олар туралы, телегония теориясының ғылымда қалай пайда болғаны және тұқымқуалау процесі туралы толығырақ осы материалда айтамыз.
Лорд Мортонның тәжірибесі
19 ғасырға дейін телегонияның ешқандай дәлелді базасы болмады. Теория әзіл әңгімелерде ғана кездесіп жүрді. Мәселен, ол жесір әйел жаңа серіктесінен бала көтерген, бірақ ол марқұм күйеуіне ұқсап кетіпті делінген бір қисық әзілдер еді. Дегенмен 19 ғасырдың басында алғашқы тәжірибе жүргізіліп, концепцияның ғылымилығы дәлелденді-міс. Қазіргі күні сол тәжірибені телегония жақтастары жиі айтып, оның бар екенін дәлелдеу үшін қолданады.
1820 жылы Ұлыбританияда Лорд Мортон сегізден жетісі таза қанды араб жылқысы болған қарагер биені квагга (19 ғасырдың соңында жойылып кеткен зебраның түрі) айғырымен шағылыстырды. Гибридті ұрпақ ата-анасының екеуіне де ұқсады, квагга секілді жолақтары болды. Бұл гибридтің тағдыры бізге белгісіз, бірақ анасы кейінірек таза қанды араб айғырымен шағылысып, тәжірибе авторының айтуынша, дүниеге сипаты жалпы араб тұқымына ұқсағанымен, түсі мен жалы кваггаға қатты ұқсап кеткен ұрпақ келген.
1821 жылы Лорд Мортон Табиғат туралы білімді дамыту жөніндегі Лондон Корольдік қоғамына хат жазып, таңғаларлық жаңалықты айтқан. Тәжірибе ғылыми қауымдастыққа әсер еткені сонша, 23 жылдан кейін Чарльз Дарвин оны өзінің жазбаларында айтып, кейінірек 1868 жылы «Жануарлар мен өсімдіктердің үй жағдайында өзгеруі» кітабында сипаттап, былай деп қорытқан: «Сол себепті қара араб айғырдан туған ұрпақтың түріне квагганың әсер еткеніне ешқандай күмән жоқ» (404-абзац).
Дегенмен Лорд Мортон қорытындысының дұрыс екендігіне ғалымдардың бәрі сенбеді. Мәселен, «телегония» терминінің авторы Август Вейсман күмән келтіріп, пікір білдірген. 20 ғасырдың басында шотланд зоологы Джеймс Юарт жылқы мен зебраны шағылыстырып бірнеше рет тәжірибе жүргізген. Аналары зебра және оның басқа түрлерімен жұптаспағанына қарамастан оларда жолақтары бар құлындар пайда болған. Кейінірек басқа да ғалымдар телегонияға дәлел таппады. Сонда мәселе неде?
Қазір биологтар мұндай жағдайларды рецессив аллель көрінісі деп түсіндіреді. Түсініктірек айтсақ, Лорд Мортон тәжірибесінде ұрпақтағы жолақ кваггадан емес, биенің бұрынғы бабаларынан берілген. Олар (зебра, квагга мен жылқылар (сондай-ақ есек пен қашыр және т.б.) жылқылар тұқымдасына жататындықтан) өзара шағылысып отырған.
Рецессив аллель деген не және ол қалай жұмыс істейді? Ары қарай түсіндіреміз.
Тұқымқуалау қалай жұмыс істейді?
Сүтқоректілерде, оның ішінде адамдарда да ұрықтану кезінде геннің жартысы сперматозоидтан, яғни аталық жасушадан, қалған жартысы аналық жасушадан беріледі. Бала пайда болу үшін аналық жасуша тек бір аталық жасушамен байланыса алады. Аналық жасушаның екі сперматозоидтан ұрықтануы сирек кездеседі. Әдетте, мұндай жағдайда өмір сүруге қабілетсіз эмбрион түзіліп, жүктіліктің алғашқы мерзімде тоқтауына әкеледі.
Бұрынғы серіктесінің сперматозоидтары әйел денесінде ұзақ сақталуы мүмкін бе? Жоқ — егер сперматозоид аналық жасушамен қосылмаса бірнеше күннің ішінде өледі. Жыныстық серіктесінің қалған ақ денелері мен тері жасушасы жүктілік процесіне еш әсер етпейді.
Аталық және аналық жасушада гаплоидты, яғни жеке хромосомалар жиынтығы бар. Біріккеннен кейін олар диплоидты — қосарлы жиынтығы бар зигота түзеді. Ата-аналық хромосомаларда тұқымқуалау белгілері бар ген болады. Ата-ана гендері нақты бір белгі немесе қызметке жауап береді. Мысалы, қан тобы, бет пішіні, солақай болу, шаштың түсі және т.б. Ген доминант болады, яғни ол ата-ананың біреуінен ғана алынса да ген балада «іске қосылады». Мәселен, бет шұңқыры — доминант белгі, яғни әкесінде немесе анасында болса баланың да бетінде шұңқыр болады.
Ал, шаштың сарғыш болуына жауап беретін ген — рецессив. Бала ата-анасының екеуінен де осындай ген алған кезде ғана шашы сарғыш болады. Бірақ әкесі мен анасының өзінің шашы сарғыш болмауы мүмкін, «сарғыш» ген оларға ата-бабаларының бірінен беріліп, осыған белсенді емес күйде жатқан болуы мүмкін.
Грегор Мендел сипаттап, 1865 жылы жариялаған (Лорд Мортонның тәжірибелерінен 45 жылдан кейін) тұқымқуалаудың мұндай принциптерін заманауи генетика мақұлдайды.
Осылайша, телегония, шын мәнінде, рецессив гендердің көрініс беруі. Дегенмен тақырып мұнымен бітпейді. Телегонияның заманауи жақтаушылары теорияны басқа ұқсас концепциялармен шатастырады, кейде бірімен екіншісін дәлелдегісі келеді. Оларды да талдайық.
Суперфекундация
Бір қызығы, генетика дамығалы телегония жақтастары өз көзқарастарын дәлелдеу үшін ғылымды пайдалануға тырысып жатыр. Телегонияға ұқсатуға тырысатын құбылыстардың бірі — суперфекундация. Яғни екі не одан да көп жұмыртқаны әртүрлі еркектердің сперматозоидтарымен ұрықтандыру.
Егер бір овуляция кезінде әйелде бірнеше аналық жасуша босаса не овуляция қысқа мерзімде қайталанса, ал түрлі еркектермен бірнеше жыныстық қатынас екі сағаттан екі күнге дейін үзіліспен болса суперфекундация болуы мүмкін.
Мұндай жағдай жыныстық жүйесінің ерекшелігіне қарай ит пен мысықтарда жиі кездеседі. Ал адамдар арасында ғылымға белгілі жағдайлар оннан аз. Оған екі фактор себеп:
- Ағза дұрыс жұмыс істеп тұрса, жүктілік басталған кезде ұрықтанған аналық жасушаның дамуына ештеңе кедергі келтірмеуі үшін овуляция тоқтайды;
- Жасушаның өмір сүру қабілетінің қысқалығы: овуляциядан кейін оның өмір сүру ұзақтығы 12 сағаттан 48 сағатқа дейін ғана жалғасады, содан соң жасуша өледі.
Тіпті суперфекундация сәтті болғанның өзінде (тағы да қайталап айтамыз, мұндай жағдай адамдар арасында өте сирек) әр эмбрион өзінің әкесінің генін алады, ал егіз химеризм (төменде айтамыз) тек бір жүктілік аясында ғана болады. Ананың алдыңғы жыныстық қатынасы мен жүктілігі оның кейінгі балаларына мүлдем әсер етпейді.
Химеризм
Телегониямен шатастыратын тағы бір құбылыс — химеризм. Яғни бір ағзада әртекті генетикалық материалдың болуы. Химеризм өсімдіктер, жануарлар мен адамдарда табиғи мутация мен түрлі манипуляция нәтижесінде пайда болады. Мәселен, шие бұтағын алма діңіне бекіту, қан құйғанда не бір адамның ағзасын екіншісіне ауыстырып орналастырғанда байқалады.
Адамдарда табиғи химеризм үш түрлі болады. Бұл материал аясында бізге оның екеуі маңызды. Біріншісі жоғарыда айтып кеткен суперфекундация салдарынан, яғни түрлі сперматозоидтан ұрықтанған екі жасуша біріккенде не алғашқы даму кезеңдерінде бір эмбрион екіншісін жұтқанда туындайды. Осы процестердің нәтижесінде ағзаның түрлі тіні мен жасушаларында түрлі генетикалық жиынтық болады.
Екіншісі — микрохимеризм, жүктілік кезде ұрық жасушасы ананың ағзасына енеді не керісінше болады. Аналық жасушалар ұрықтың тұқымқуалау белгілеріне әсер етпейді. Бала жолдасының тосқауылы арқылы өтіп, ана жасушасы баланың иммундық жүйесін түзіп, оған антидене береді. Баладан анаға алмасу кезінде ұрықтың иммундық жасушалары белгілі бір уақытқа дейін ананың құздамалық (ревматоидный) артрит, жүрек жеткіліксіздігі секілді ауруларын емдеп, тіпті ағзаның онкологиялық ауруларға қарсы тұру мүмкіндігін арттыруы мүмкін. Дегенмен, микрохимеризмнің қаупі сол — қызыл жегі (красная волчанка) сынды аутоиммунды ауруларды тудыруы мүмкін.
Болашақ балалардың сырт келбеті мен денсаулығына әсер ететіндей алдыңғы серіктестерінің ешқандай генетикалық материалы ағзада қалмайды және әйелдің өзінің де, аналық жасушасының да (еске сала кетейік, қалыпты жағдайда егер ұрықтану болмаса жасуша ай сайын жаңарып отырады) ДНҚ-на енбейді.
Телегония жәндіктерде бола ма?
2014 жылдың соңында телегония жақтастары теорияларына ғылыми дәлел тапқандай болды: аустралиялық Жаңа Оңтүстік Уэльс университетінің ғалымдары шыбындарда телегонияға ұқсас әсер расталғаны туралы Telostylinus angusticollis жұмысын жариялады.
Ғалымдар аталық екі топты дайындады — бір топтың диетасы құнарлы болса, екіншісі кедей болды. Нәтижесінде екі топ өкілдерінің көлемі де айтарлықтай екі түрлі болып шықты. Кейін Telostylinus angusticollis ірі аталықтарды екі рет түрлі көлемдегі аталықтармен шағылыстырды. Бірінші шағылыстыру аналықтардың жыныстық жетілуіне дейін, екіншісі — үш аптадан соң болды. Екінші жыныстық жетілген аналықтарды да түрлі көлемдегі аталықтармен шағылыстырды. Нәтижесінде ғалымдар аталықтар мен олардың ұрпағының көлемі бойынша төрт түрін алды: ірі-ірі, ұсақ-ұсақ, ірі-ұсақ, ұсақ-ірі.
Статистикалық сараптама бойынша, ұрпақтың көлемі аналықтың бірінші жыныстық серіктесінің көлемімен сәйкес келген, ал екінші серіктесінің көлемі әсер етпеген. Қорытынды топта оларды тек бір рет шағылыстырған, ал жыныстық жетілмеген аналықтарды түрлі көлемдегі аталықтармен бірге бір ыдысқа салып, шағылысуға мүмкіндік бермеген. Осылайша зерттеушілер шыбындардың әрекеті ұрпағының көлеміне әсер ететінін жоққа шығарды.
Нәтижесінде ғалымдар сперма аналықтың ағзасына түссе ғана бірінші аталықтың көлемі кейінгі ұрпағына әсер ететінін анықтады. Оған қоса, екінші ұрықтану кезінде бірінші аталықтың сперматозоидтары өлуі керек делінген, бірақ ғалымдар оған қандай да бір дәлел келтірмейді. Зерттеу қорытындысы: шыбындардың тұқымдық сұйықтығында аналықтардың кейінгі ұрпақтарына әсер ететін белгісіз генетикалық фактор болуы мүмкін.
Дегенмен бұл телегонияның бар екенін дәлелдемейді, себебі ұрпақтың көлемі – генетикалық емес, ал алынған белгі орта жағдайына байланысты (бір топтағы аталықтар тұқымқуалаудан емес, диета арқылы ірілеу болды). Егер бірінші аталықтар екіншісінің ұрпағына өзінің түсін немесе тек ген арқылы берілетін басқа да бір белгісін бере алған болса телегония расталды деп айтуға болар еді.
Сонымен қатар, жұмыстың тәсілі де мінсіз емес, N+1 ғылыми-көпшілік басылымының сарапшылары аустралиялықтардың зерттеуіне сын көзбен қарауға кеңес береді. Біріншіден, аналықтардың түрі көп болған жоқ – 24 қана. Екіншіден, тәжірибе жабайы шыбындарға жүргізілген. Ал әдетте кездейсоқ мутация жағдайын болдырмас үшін генетикалық зерттеулерге жәндіктердің таза топтарын пайдаланады. Және үшіншіден, статистикалық тұрғыда бірінші аталық көлемінің ұрпаққа әсері дәлелденгенімен, ол стандартты ауытқудың жартысынан аспады, яғни айтарлықтай әсер етті деп айта алмаймыз. Және соңғысы – шыбындарға жасалған зерттеу нәтижелерін адамдарға қолдануға болмайды. Қазіргі күнге дейін адамда да, жалпы сүтқоректілерде телегония ғылыми түрде дәлелденген жоқ.
Жатыр жады
Телегония жақтастары толығымен ғылымға қарсы теорияларды да негізге алады. Солардың біріне сенсек, жатыр жасушалары әйелдің барлық серіктестері мен оның барлық жүктілігі туралы ақпаратты-толқынды жадқа ие. Жатыр жадында ақпарат араласып кеткендіктен «әлсіз бала дүниеге келу қаупі жоғары». Түсік те болашақтағы балаларға әсер етеді, себебі жасуша «ұрықтың қорқынышын есте сақтап қалады».
Ақпаратты-толқынды жад теориясы заманауи ғылыми деректермен үйлеспейді және сенім ғана. Осы концепция мен жалпы телегонияға пікір білдірген биоинформатик және биологиялық ғылымдар докторы Михаил Гельфанд ғалымдардың «талқылайтын құралы жоқ» деп мәлімдеді.
Телегонияға діннің көзқарасы
Ислам және христиан діндері заманауи генетика бағытын ұстанады және телегонияны дәлелсіз деп есептеп, мойындамайды. Іslam.kz рухани-ағарту сайтының бас редакторы Әбдусамат Қасым «Шариғат телегонияға қалай қарайды» мақаласында телегония ұғымында әлеуметтік қауіп жатқанын жазған. Оның айтуынша, ол түрлі себептермен күйеусіз қалған әйелдерге ауыр болуы мүмкін. Себебі телегонияға сенетін еркек бұрын тұрмыста болған әйелмен өмірін байланыстырмайды.
Осындай көзқарас www.islamweb.net халықаралық сайтында да айтылған.
Христиандыққа келсек, 2010 жылы Орыс Православие шіркеуінің Баспа кеңесі православ шіркеуінің сеніміне қайшы келетіндіктен «Целомудрие и телегония» кітабын таратуға тыйым салу туралы шешім қабылдады.
Христиандықтың басқа тармақтары мен жалпы басқа діни ағымдардың (католицизм, протестанттық, буддизм, иудаизм және т.б.) бұл туралы мәлімдемесін таппадық.
Материал MediaNet Халықаралық журналистика орталығының «Гендерлік мәселелерді медиада көтеру арқылы бұқараның біліктілігін арттыру» жобасы аясында Қазақстандағы Финляндия елшілігінің қолдауымен дайындалды.
