Қиямет күні әлемнің жаһандық ядролық соғысқа бұрын-соңды болмағандай жақын екенін ескертеді — Украинаға деген Ресейдің агрессиясы ешқандай оптимизмге себеп бермейді. Алайда ядролық физик Дмитрий Горчаков ертең ядролық зымырандар қолданылмайды деп санайды және Путиннің әрекеттерін «өзіндік рационал» деп пайымдайды. «Новая газета — Балтия» сарапшының Вильнюсте өткен дәрісіне қатысты. Factcheck.kz серіктестерінің материалымен бөліседі.
Ядролық қаруды қолданудың арты ешқашан жақсылыққа әкелмейді
Атом энергетикасы мен ядролық технологиялар маманы Дмитрий Горчаков 2022 жылдан бері Вильнюсте тұрады. Ғалым 20 жылдан астам уақыт ғылымды насихаттаумен айналысып, көптеген АЭС пен атомдық нысандарды аралаған. Қазір ол Норвегияның «Беллона» экологиялық ұйымында жұмыс істейді. Ғалымның жұмысы жаһандық қақтығыстармен, әсіресе Украинадағы соғыста жау қолына өткен атом нысандарымен байланысты ядролық қауіптерді бағалауға бағытталған.
«Ядролық қару (ЯҚ) шамамен 80 жыл бұрын пайда болды және ол біздің әлемімізде көп нәрсені өзгертті», — деп еске салады ядролық физик. — «Бірнеше жыл бұрын АҚШ стратегия күштерінің қолбасшысының бірі жыл сайынғы оқу-жаттығулар кезінде модельденген әрбір ядролық қақтығыс сценарийі сөзсіз жаһандық ядролық соғыс сияқты қайғылы салдарға әкелгенін айтып қалды. Бір елдің құрлықаралық зымыранын ұшыруы автоматты түрде ядролық арсеналы бар басқа мемлекеттердің мүдделерін қозғайды. Ал оған реакция білдіруге уақыт тым шектеулі».
Құрлықаралық баллистикалық зымыран Ресейден Америкаға (немесе керісінше) жарты сағат ішінде жетеді. Әрине, ешкім зымыранның өз аумағына жетуін күтпейді — ұшырудан кейін қарсы тарап жауап қайтарады, бұл ақырында бірнеше сағат ішінде бірнеше жүз миллион адамның өліміне әкелуі мүмкін. Бұл бүкіл Еуропа халқының санына тең.
«Зымырандар АҚШ-тан Ресейге және кері қарай ұшып жатқанда, Еуропа отқа орануы мүмкін, себебі зымыран ол жаққа тез жетеді», — деп ескертеді Дмитрий Горчаков.
Сценарий: Мәскеуге соққы жасалса — 550 мың адам қаза тауып, 2,1 миллион адам жарақат алады. Еш жерден көмек келмейді.
Жер шарында ядролық қару жетіп артылады. Жалпы арсенал — тоғыз елдің иелігіндегі 12 мың ядролық заряд: АҚШ, Ресей (бұл екі елде ЯҚ-дың 90%-і бар), Қытай, Ұлыбритания, Франция, Үндістан, Пәкістан, Израиль және Солтүстік Корея. Бұл «қорлар» арқылы адамзатты бірнеше рет жойып жіберуге болады.
«Ядролық қарудың негізгі залалы радиоактивті сәулелену деген қате түсінік, — дейді Дмитрий Горчаков. — Шын мәнінде, ядролық жарылыс энергиясының 50%-і соққы толқынына айналады, ол өз жолындағының бәрін жояды. Энергияның шамамен 35%-і жылу ретінде бөлінеді — жарылыс эпицентрінде айналасындағының бәрін өртеп жіберетін алып отты шар пайда болады. Оның жылуы бірнеше километрге таралып, тез тұтанғыш сұйықтықтар мен заттарды өртеуі мүмкін. Жарылыс көрінетін жерде болған адамдар термиялық күйік алады, оның ақыры ұзақ әрі азапты өліммен аяқталуы мүмкін. Ал энергияның тек 15%-і радиоактивті сәулеленуге айналады».
Прогностикалық модельдер көрсеткендей, бірден өлу, бәлкім, ең жаман нәтиже болмауы мүмкін. Себебі келесі екі жылда жер ядролық қыстың жағдайында болады, бұл кезде әлем халқының шамамен 75%-і қырылуы мүмкін. Түтін басып қалу салдарынан күн сәулесі жер бетіне жетпей, ауа температурасы бір-екі жыл төмен болады. Жаз қыс сияқты суық болады, бұл өнімнің жоғалуына, азық-түлік тапшылығына және үлкен нәубетке әкеледі.
Адамзаттың ядролық қаруды «жауынгерлік жағдайда» қолдану тәжірибесі бар. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Хиросима мен Нагасакиге тасталған бомбалар қазіргі стандарттар бойынша салыстырмалы түрде әлсіз болған: тротил эквивалентінде 13-18 және 19-21 килотонна (салыстыру үшін: қазіргі ядролық зарядтар жүздеген килотоннаға, тіпті мегатоннаға бағаланады). Дегенмен, салдары қорқынышты болды — адамдар механикалық жарақаттардың, күйіктердің және радиоактивті сәулеленудің үйлесімінен қайтыс болды. 1945 жылдың аяғында құрбандар саны 150-220 мыңға жетті деп бағаланған.
«Біз Ресей мен АҚШ-тың ядролық соққы жасауға арналған бастапқы мақсаттарының нақты қайсы екенін біле алмаймыз. Ең алдымен, бұл қарсыластың ядролық арсеналы болуы мүмкін, бірақ сонымен қатар астаналар да болуы ықтимал, — деп физик-ядерщик онлайн-қызмет арқылы Мәскеуге ядролық соққы жасалған жағдайда болуы мүмкін салдарды көрсететін картаны түсіндіреді. — Мысал ретінде, мен АҚШ қару-жарағында тұрған, қуаты 300 килотонна болатын (ең қуатты емес) оқтұмсықпен жабдықталған зымыран соққысының салдарын көрсетемін».
Жарылыс эпицентрі (радиусы — жарты километрге жуық) жасыл түспен белгіленген. Сол жерде болғандардың көбі өлімге әкелетін радиация мөлшерін алады. Сәл арырақ отты шар таралады (1,35 км). 5 километр радиуста ғимараттардың көбі қирайды, ал адамдар түрлі жарақаттар алады. Жылу сәулесі 7 километрге дейін таралып, жарылысты көзбен көретіндердің бәрі күйік алады, ал тез тұтанғыш сұйықтықтар мен заттар жоғары ықтималдықпен өртенеді. 13 километр радиуста соққы толқынынан терезелер сынады — адамдар әйнек сынықтарынан жарақат алуы мүмкін.
Мәскеуге осындай ядролық соққы жасалған жағдайда, құрбандар саны 550 мың адамға жетеді, ал жарақат алғандар саны 2,1 миллион болады. Алайда зардап шеккендерге көмек көрсету мүмкіндігі болмайды. Ресейдегі күйік жарақаттарын емдеуге арналған ауруханалар қоры шамамен 2,5 мың төсек-орынға арналған, оның бір бөлігі Мәскеуде орналасқан, сондықтан олар да жарылыс салдарынан зақымдалуы мүмкін. Ал егер соққы бір қалаға ғана емес, бірнеше жерге жасалса ше?
«Бұл мысал ядролық соғыста жеңіске жету мүмкін еместігін көрсетеді. Ең бай мемлекеттердің өзі, тіпті АҚШ та, ғаламдық ядролық соғыс жағдайында халықты құтқару жоспарын жасай алмайды. Мұндай инфрақұрылымды ұстап тұру мүмкін емес», – дейді Дмитрий Горчаков. Ол бұл туралы егжей-тегжейлі пікір білдіруге асықпайды, себебі оның айтуынша, ядролық соғыстың өзі барлық детальдарды маңызсыз етеді.
Ядролық жарылыс кезінде тірі қалу мүмкін бе?
2023 жылғы қыркүйекте Литвада ғаламдық дағдарыс немесе ірі соғыс жағдайында не істеу керектігі туралы арнайы нұсқаулық жарық көрді. Сарапшылар дайындық сөмкесін жинап, баспана іздеу жолдарын білуге кеңес береді. Бірақ, ядролық соққының осыншама қиратушы салдары болғанда, бұның мағынасы бар ма?
«Көптеген факторлар адамға байланысты емес – біз зарядтың қуатын, жарылыс биіктігін (ядролық қаруды әсер ету радиусын ұлғайту үшін белгілі биіктікте жару жоспарланған) немесе эпицентрі қайда болатынын алдын ала біле алмаймыз», – дейді Горчаков.
Дегенмен кейбір шараларды қабылдауға болады. Негізінен әрекеттер кәдімгі әуе шабуылы кезінде жасалатын әрекеттерге ұқсас. Негізгі кеңестер: егер әуе дабылы естілсе, далада емес, ғимарат ішінде болған жөн. Ең дұрысы – бункерде немесе жертөледе, бірақ ондай болмаса, тамақ пен су қоры бар жертөледе паналаған дұрыс.
«Сонымен қатар, жарқылға, әсіресе терезе арқылы қарауға болмайды», – дейді ғалым. «Әйнек сынықтары сізге зиян тигізуі мүмкін, ал дәрігерлерге жеңіл жарақат алғандарға көмектесуге уақыт жетпейді».
Ядролық державалардың риторикасы жеткілікті
Тіпті кішігірім ядролық зарядпен жабдықталған зымыранның өзі қолданылса, тірі қалу өте қиын болады, себебі басқа ядролық қаруы бар мемлекеттердің әрекеттері болжаусыз болуы мүмкін. Мысалы, Қытай өз территориясына жақындаған зымыранды көрсе, қалай әрекет етеді? Солтүстік Корея не істейді? Немесе тарихи келіспеушіліктері бар Үндістан мен Пәкістан ше?
Ядролық қару жарысы мен бірнеше дағдарыстан кейін, әсіресе Куба дағдарысынан соң, ядролық елдер кез келген қате қадамның салдарын түсініп, өзара келісімдер жасауды бастады. Олар ядролық қауіпсіздік архитектурасын құру үшін сынақтар туралы ақпарат алмасуға, арсеналдарды шектеуге және ядролық қаруды таратпауға келісті. Алайда Украинадағы соғыс бұл процесті кері бағытқа бұрды. Ресей Будапешт меморандумын бұзып, Украина территориялық тұтастығын бұзған соң, ядролық тәртіпке қауіп төнді.
«Қазіргі ядролық державалардың риторикасы мен әрекеттері алаң туғызады», – дейді Дмитрий Горчаков. «Путин ядролық қаруды қорқыту құралы ретінде белсенді қолдануда, оның шегі барған сайын төмендеуде. Бұл әрекеттер, тіпті ядролық соғыстың ертең басталатынын білдірмесе де, ұзақ мерзімді эскалация қаупін арттырады».
Кремль іс жүзінде белгілі бір «қызыл сызықтарды» мойындайды. Мысалы, орта қашықтағы «Орешник» зымыранының (ядролық оқтұмсық тасымалдауға қабілетті) ұшырылымынан кейін Мәскеу бұл туралы алдын ала АҚШ-қа ескерткенін хабарлады. Бұл «жақсы ниет белгісі» ретінде көрсетіледі. Бірақ шын мәнінде, басқа амал болмады: ресейлік билік «батыстық серіктестерді» кездейсоқ жауап қайтаруды болдырмау үшін ескерту жасады. Мұндай баллистикалық зымыранның ұшырылымы америкалық ғарыштық бақылау жүйесі арқылы тез анықталып, қажетсіз реакция туғызуы мүмкін еді. Сондықтан бұл туралы алдын ала АҚШ-қа хабарлау ең алдымен Ресейдің өз мүддесі үшін болды.
«Бұл Путиннің ақылсыз еместігін көрсетеді, ол өз жолымен, қанқұмарлықпен болса да, бірақ рационалды әрекет етеді, – дейді Дмитрий Горчаков. – Менің ойымша, ол ядролық соғыста өзі қаза тапқысы келмейді. Сондықтан ол ядролық соғыспен қорқытады, бірақ оны шынайы іске асырмауға тырысады».
Ғалымның айтуынша, ядролық қару қолдану кезіндегі әрекеттерге Батыс елдері ғана емес, Ресейдің одақтастары – Қытай мен Үндістанның да реакциясын ескеру қажет. Бұл елдер кез келген ядролық қаруды қолдануға, тіпті оны қолдану қаупіне қатаң қарсы екендерін анық білдірді.
«Бұл тек сөз емес екеніне сенімдімін, өйткені олар үшін де «Пандора жәшігі» ашылады. Қытайдың пікірі Ресей үшін өте маңызды. Мәскеу бұл пікірге, бәлкім, АҚШ-тың қорқытуынан гөрі көбірек құлақ асады,» – дейді сарапшы.
Ядролық қаруды қолдану шешімін бірнеше минут ішінде қарт адам қабылдауы қажет. Қалай?
Ядролық қаруды қолдану қаупін бағалау өте қиын, деп мойындайды ғалым. Алайда Чикагодағы ядролық физиктер бұл мәселенің шешімін «Қиямет күні» түрінде тапқан. Бұл шартты сағат тілі түн ортасына қаншалықты жақын болса, қауіп те соншалықты жоғары екенін білдіреді. Қазіргі уақытта олар түн ортасына бір жарым минут қалғанын көрсетеді.
«Бұл көрсеткіш бойынша, біз ядролық соғыс қаупіне бұрынғыдан да жақын тұрмыз. Меніңше, келесі жылы (2025 жылы – ред.) сағат тілі түн ортасына тағы да жақындай түседі,» – деп қорытындылайды Дмитрий Горчаков.
Ол бұл концепцияны жиі сынға алатынын атап өтеді — «Қиямет күнін» дәл құрал ретінде қарастыруға болмайды, сонымен қатар олар бірнеше жылдан бері ядролық қауіптерден бөлек, климаттық сияқты басқа да қатерлерді ескеріп келеді. Дегенмен, бұдан көрнекі әрі танымал өлшем құралы ойлап табылған жоқ. Оның үстіне, сағат тілін қозғалтатындар — беделді ядролық физиктер мен басқа да ғалымдар, олар әрбір өзгерісті егжей-тегжейлі негіздеп түсіндіреді.
«Ядролық қаруы бар барлық елдерде бұл қаруды қолдану туралы шешімді жоғарғы бас қолбасшы қабылдайды, ол кім болса да — президент немесе премьер-министр, — дейді ядролық физик. — Бұл тоғыз адам кім? Біріншіден, олардың барлығы ер адамдар екені назар аударады. Екіншіден, олардың бесеуі БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелерін білдіретін елдерден шыққан, бұл елдер жер бетіндегі бейбітшілікті қадағалауы тиіс. Үшіншіден, олардың екеуіне қатысты Халықаралық қылмыстық сот (Гаага) тұтқындау ордерін шығарған. Ал төртіншіден, бұл негізінен егде жастағы адамдар, олар өте маңызды шешімді қабылдауға бірнеше минут қана уақыт алуы мүмкін, тіпті егер себеп техникалық қателік болса да. Елестетіп көріңіз: оларды түн ортасында оятып, адамзаттың тағдырын шешетін жауап беруді сұрайды».
Мұқаба иллюстрациясы: DALL-E
Пікір қалдыру үшін өз аккауныңызға кіріңіз.