Қырғызстанда отбасындағы зорлық-зомбылықпен күреске бағытталған заңдар мен кодекстерге өзгерістер енгізілді. «Клооп» бұл өзгерістердің мәнін түсіну үшін сарапшылармен сұхбат жасады, Factcheck.kz редакциясы серіктес басылымның материалын ұсынады.
Сәуір айының басында Бішкек маңында 34 жастағы Рахима Айқымбаеваны қатыгездікпен өлтіріп кетті. Күдікті ретінде әйелдің бұрынғы күйеуі ұсталды. Ерлі-зайыптылар оған дейін екі ай бұрын ажырасып кеткен еді.
Ер адам Рахимаға 27 рет пышақ салған. Сол сәтте әйелдің қолында кішкентай қызы ұйықтап жатқан, ал көрші бөлмеде тағы екі кішкентай баласы ұйықтап жатқан.
Марқұмның туыстарының айтуынша, күйеуі оны талай рет ұрып-соққан, ал әйел соққыға жығылғаннан кейін бірнеше мәрте милицияға жүгінген.
Сот Рахиманың бұрынғы күйеуін «Аса қатыгездікпен жасалған кісі өлтіру» бабы бойынша 15 жылға соттаған.
Отбасындағы зорлықтың саны артып келеді
Ресми статистикаға сәйкес, Рахима кейінгі 2,5 жыл ішінде отбасындағы агрессорлардың қолынан қаза тапқан 34 әйелдің бірі. Осы ресми деректер отбасы ішіндегі зорлық-зомбылық жылдан-жылға тоқтаусыз өсіп келе жатқанын көрсетеді.
Дегенмен құқық қорғаушылар елдегі зорлық-зомбылықтың нақты ауқымын бағалау қиын екенін айтады.
«Мемлекеттік органдардың статистикасы өте төмен: ол милицияға барып, арыз берген және жолы болып, арызы қабылданып, оған қатысты қандай да бір шаралар қабылданған әйелдердің ғана бір бөлігіне әсер етеді. Шындығында, еліміздегі отбасы ішіндегі зорлық-зомбылық деңгейі өте жоғары», — дейді дағдарыс орталығының жетекшісі Атыр Абдрахматова.
Ал ІІМ өкілдері отбасы ішіндегі зорлық-зомбылықтың ресми статистикада өсуін мәселені жасыруды тоқтатқанымен түсіндіреді.
«Отбасы ішіндегі зорлық-зомбылық бұрын айтылмайтын құқық бұзушылық болып есептелетін. Адамдар жанжалды үйден тысқа шығармауға тырысатын. Алайда қазір бұл парадигма ақпараттық кампаниялар, соның ішінде БАҚ тарапынан өзгеріп келеді. Зорлық-зомбылық құрбандары құқық қорғау органдарына жиі жүгінетін болды. Бұл тіркелген жағдайлардың көбейіп кетуінің бір себебі», — дейді «Клоопқа» ІІМ Қоғамдық қауіпсіздік қызметінің отбасы ішіндегі зорлық-зомбылықпен күрес бөлімінің басшысы Данияр Сапарбаев.
Осыған қарамастан, отбасы ішіндегі зорлық-зомбылықтың тіркелген жағдайларының өсуіне қарамастан, сотқа жеткен қылмыстық істер саны әлі де төмен. Мысалы, 2022 жылы отбасы ішіндегі зорлық-зомбылық фактілері бойынша 496 қылмыстық іс қозғалды — 201 іс тоқтатылды. 2023 жылы 591 қылмыстық іс қозғалып, 147 іс тоқтатылды.
Әселдің қорлануы
Әйелдерді қатігездікпен өлтіру немесе ұру сияқты резонансты жағдайлар Қырғызстан қоғамында отбасы ішіндегі зорлық-зомбылық мәселесін шешудің жолдарын талқылауға себеп болып отыр. Оның бір нұсқасы — бар заңдарды өзгерту.
Қырғызстанда бұрыннан бері «Отбасы ішіндегі зорлық-зомбылықтан қорғау туралы» жеке заң бар, ол құқық қорғау органдарына және басқа мемлекеттік органдарға бұл мәселеде кең өкілет береді.
Заңда отбасы ішіндегі зорлық-зомбылықтан зардап шеккендерге арналған қорғау ордері деген ұғым енгізілген. Сондай-ақ бұл заң құқық қорғаушылардың мұндай жағдайларға қалай әрекет етуі қажет екенін түсіндіреді. Мысалы, милиция отбасы ішіндегі зорлық-зомбылыққа қатысты барлық арыздар мен хабарламаларды қабылдауға міндетті, зорлық-зомбылық жасалған жеке үйлерге кіруге, оны болдырмау үшін шара қолдануға, сондай-ақ зорлық-зомбылықтан зардап шеккендерді ауруханаға немесе қауіпсіз жерге жеткізуге құқылы.
Алайда 2024 жылы Жогорку Кенеш отбасы ішіндегі зорлық-зомбылықтан қорғау туралы заңға өзгерістер енгізді. Бұл шешім Асель Ногойбаева ісінің кеңінен талқылануы аясында қабылданды.
2023 жылғы 20 қыркүйекте Бішкек маңындағы Селекционное ауылында Ногойбаеваның пәтеріне бұрынғы күйеуі Азамат Эстебесов баса-көктеп кіріп, бірнеше сағат бойы әйелді қорлаған. Ол әйелдің беті мен мойнын канцеляриялық пышақпен кесіп, мұрны мен құлағын кесіп тастады. Пәтерден шыққан дауысты естіген көршісі милиция шақырып, Ногойбаеваның өмірін құтқарып қалды деуге болады.
Кейінірек, Эстебесов бұрынғы әйелін аңдып, бірнеше рет зорлағаны анықталды. Осындай жағдайлардың бірінде сот тараптардың бітімге келуіне байланысты қылмыстық істі тоқтатты. Екінші эпизод бойынша, 2023 жылғы сәуірде ол бес жылға бас бостандығынан айырылып, пробациялық бақылау қолданылды.
Эстебесов тек Асельді мүгедек етіп, өлтіруге жақындаған соң ғана қамалып, 20 жылға бас бостандығынан айырылды.
Отбасыдағы зорлық туралы заңда не өзгерді?
Заңға енгізілген өзгерістердің бірі — қорғау ордерінің мерзімін 30 күнге дейін ұзарту болды, бұрын ол тек үш күнге берілетін.
Сонымен қатар, отбасы ішіндегі зорлық-зомбылықтан қорғау туралы заңға жаңа ұғым енгізілді — қудалау. Бұл құқық қорғаушыларға зорлық-зомбылық жасаушы зардап шеккен адамды қудаласа оны жауапқа тартуға көбірек өкілеттік береді.
Отбасы ішіндегі зорлық-зомбылықпен күресу үшін, мысалы, неке қию рәсімін (мұсылмандық неке қию рәсімі) өткізген, бірақ ресми түрде некеге тұрмаған жұптар үшін жаңа ұғым енгізілді — «отбасы мүшесіне теңестірілген тұлға». Енді зардап шеккендер тек туыстары немесе отбасы мүшелері ғана емес, сонымен қатар фактілік қатынастардағы адамдар да бола алады, бұл қорғаныс ауқымын кеңейтеді.
Заңға енгізілген тағы бір маңызды өзгеріс — қауіп-қатерді бағалау хаттамасын енгізу. Хаттама бойынша жауапты тұлғалар отбасы ішіндегі зорлық-зомбылықтың қайталануы және ауыр зардаптардың, мысалы, өлім-жітім мүмкіндігін бағалауға міндетті. Бұл агрессорды қамауға алуға, әкімшілік жаза беруге немесе түзету бағдарламасы қажет пе деген шараларды таңдау үшін құрал болуға тиіс.
Заңдағы маңызды өзгерістердің бірі — агрессордың зорлық-зомбылық мінез-құлқын өзгерту бағдарламасынан өту міндеті. «Коррекция бағдарламасы» Қылмыстық кодекс пен Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодекске енгізілді.
2017 жылы заңға жергілікті әлеуметтік қорғау органдарына коррекция бағдарламаларын өткізу міндетін енгізгенімен, министрлікке отбасы ішіндегі зорлық-зомбылықпен күресу үшін қаржылық және әкімшілік ресурс берілмеген.
«Заң 2017 жылы қабылданды, бірақ содан бері министрлік бірде-бір коррекция бағдарламасын өткізген жоқ. Оларды психологтар өткізуі тиіс. Зорлық-зомбылық жасаушы — өз-өзін ұстай алмайтын адамдар, эмоцияларын тоқтата алмайтындар, сондықтан дайындықсыз біздің жергілікті мамандар олармен жұмыс істей алмайды», — дейді Әлеуметтік еңбек минстрлігі зорлық-зомбылықтан қорғау және гендерлік саясат бөлімінің меңгерушісі Гульмира Окоева.
Парламент депутаты Динара Ашимова, отбасы ішіндегі зорлық-зомбылық туралы заңға түзетулер енгізген тұлға, коррекциялық бағдарламаларды Әлеуметтік еңбек минстрлігінің орнына Пробация департаментіне және Жаза орындау қызметіне өткізу міндетін беру, бұл норманың орындалуына көмектеседі деп санайды. Оның айтуынша, алғашқы уақытта коррекциялық бағдарламаларды өткізуге қажетті қаржыны халықаралық донорлар бөлетін болады.
«Қаржы психологтарды және басқа мамандарды оқытуға жұмсалады. Алғашқы бір-екі жылда Дүниежүзілік банк қаржы бөлетін болады, ал кейін коррекциялық бағдарламаларды өткізу үшін қаржы агрессорлардан алынған айыппұлдар арқылы түсуі тиіс», — дейді ол.
ІІМ коррекциялық бағдарламаға үлкен үміт артады. «Біз оның ықпалы күшті болуы үшін осы бағдарламаларды бейімдеумен айналысамыз. Біз аресттің маңызды механизм екенін түсінеміз, бірақ ұзақ мерзімді перспективада біз коррекциялық бағдарламаларды агрессорлардың мінез-құлқын өзгерту үшін тиімді құрал ретінде қарастырамыз», — дейді Данияр Сапарбаев.
Заң жобасының тағы бір жаңалығы агрессорды зардап шегушімен бірге тұратын үйден уақытша шығару. Алайда бұл нормаға қарсы депутат Мирлан Самыкойжо пікір білдірді.
Оның пікірінше, «қырғыз ерлері зорлық-зомбылық көрсетуге қабілетсіз, ал мынау бірең-сараң болған жағдай ғана». Заң жобасын талқылау кезінде ол әріптестерін оған қарсы дауыс бермеуге шақырып, отбасы ішіндегі зорлық-зомбылыққа қарсы заңдардың қажет екенін, «бірақ менталитет пен дәстүрлерді ескере отырып» қабылдануы тиіс екенін атап өтті.
Оның позициясын сол кезде парламент спикері Нурланбек Шакиев қолдады. Ол сондай-ақ қырғыздарда отбасыдағы мінез-құлықтың жазылмаған ережелері бар екенін және заңдар менталитетті ескере отырып қабылдануы керек екенін мәлімдеді. Нәтижесінде агрессорды үйден шығару туралы норма заңнан алынып тасталды.
«Заң жұмыс істемейді»
Қырғызстандағы отбасы ішіндегі зорлық-зомбылық мәселесі, оған қарсы бағытталған жеке заң бола тұра, әлі де өзекті.
«Бізде Орталық Азиядағы гендерлік зорлық-зомбылықтан қорғау бойынша ең жақсы заңнамалардың бірі бар деп есептеледі. Алайда оны іс жүзінде жүзеге асыруда қиындықтар бар — заң нақты өмірде жұмыс істемейді», — дейді «Сезим» дағдарыс орталығының жетекшісі Атыр Абдрахматова.
Омбудсмен Джамиля Джаманбаева «Клоопқа» берген сұхбатында Омбудсмен институтының талдауына сәйкес, отбасыдағы зорлық-зомбылықпен күресуге арналған заң мемлекеттік органдар тарапынан толық орындалмайтынын айтты. Оның айтуынша, заңды орындауға міндетті кейбір мемлекеттік мекемелер «не істеу керектігін білмеген».
«Өкініштісі, зорлық-зомбылықтың негізгі себебінің бірі — жазасыздық. Агрессор, қылмыскер, зорлаушы, мысалы, әйелін ұрып-соғып немесе басқа да зорлық-зомбылық жасаған кезде, ол жазасыз қалады деп түсінеді. Біз осы стереотипті бұзуымыз керек. Әр адам жазаның болатынын түсінуі тиіс», — дейді Джаманбаева.
Заңды құқық қорғау органдарының тиімді орындауын жақсартудың бір механизмі — отбасы ішіндегі зорлық-зомбылық жағдайларын елемегені үшін олардың жауапкершілігін арттыру болуы мүмкін.
«Қазір заңмен милиция қызметкерлерінің — учаскелік инспекторлар мен тергеушілердің жауапкершілігін бекіту керек. Әрбір әрекетсіздік, немқұрайлық, зардап шегушіге қатысты дөрекілік үшін жауапкершілік бөлек баппен белгіленуге тиіс. Олар жауапқа тартылуы керек», — дейді Абдрахматова. «Прокуратура қызметкерлерін де жауапқа тарту қажет. Сонда ғана жүйе жұмыс істей бастайды».
ІІМ атап өткендей, отбасыдағы зорлық-зомбылық туралы арыздарға тиісті түрде әрекет етпейтін милиция қызметкерлері үшін қазірдің өзінде тәртіптік немесе қылмыстық жауапкершілік қарастырылған. Олар милиционерді немқұрайлық немесе көмек көрсетпегені үшін жауапқа тартуға болады деп мәлімдейді.
Алайда, іс жүзінде милиция қызметкерлерін жазалауды талап ету өте қиын. 2021 жылғы сәуір айының басында Айзада Канатбекованың ұрланып, адам қолынан қаза тапқаны туралы ақпарат шықты — сол кезде милиция қыздың анасынан түскен арызға уақытында жауап бермеген.
Нәтижесінде милиция қызметкерлеріне тек тәртіптік жаза қолданылды, ал немқұрайлық үшін айыпталған бұрынғы қалалық милиция бастығы Бакыт Матмусаев сотта ақталып шықты. Сосын ештеңе болмағандай милиция құрылымдарында жұмысын жалғастырды.
«Медиажелі» қолдауымен
