Кейінгі уақытта телефон арқылы алаяқтық жасау жиілеп кетті. Зиянкестер өздерін ұялы байланыс операторының қызметкері ретінде таныстырып, түрлі сылтаумен абоненттердің құпия деректерін алдап алуға тырысады. Factcheck.kz осы алаяқтықтың қалай жасалатынын және одан қалай қорғануға болатынын түсіндірді.
Схема қалай жұмыс істейді?
Алаяқтар өздерін сіздің байланыс операторыңыздың қызметкері ретінде таныстырып, әңгімені ресми сипатта жүргізеді. Артқы жағынан қоңырау орталығының жұмысын еске түсіретін дыбыстар естілуі мүмкін. Олар сіздің оператормен жасаған келісімшартыңыздың мерзімі бітуге жақын екенін айтып, нөмірді пайдалана беру үшін келісімшартты ұзарту керектігін мәлімдейді. Бұл стресстік жағдай тудырып, сізді жылдам әрекет етуге мәжбүрлейді. Осыдан кейін алаяқтар сізге растау кодын жіберіп, оны дауыстап айтуды сұрайды.
Олар абонентті асықтырып, егер кодты айтпасаңыз, нөміріңіз ертең өшіріледі деп қорқытады.
Айта кетерлігі, код жазылған хабарламада көбінесе алаяқтық жағдайларының көбейіп кеткені және кодты ешкімге бермеу керектігі туралы ескерту болады. Алайда қоңырау шалғандар мұны жай ғана формалдылық деп сендіріп, кодты айтуды талап етеді, себебі оны «келісімшартты ұзарту үшін өздері жіберген».
Егер абонент кодты айтудан бас тартып, сұрақ қоя бастаса немесе күмәнданса, алаяқтар көбіне әңгімені тоқтатады.
Бұл материалдың авторы да алаяқтардың осындай әрекетіне тап болған. Қоңырау сол таныс сценарий бойынша болған, ал код жазылған хабарлама 1414 нөмірінен келген. Бұл хабарламаны ұялы байланыс операторы жіберуі мүмкін емес. Автор сәйкессіздіктерге назар аударған кезде, алаяқтар дереу байланысын үзген.
Қазақстандық БАҚ-та осындай жағдайды жариялап жүр.
«Бейтаныс нөмірден маған өзін Иван Сергеевич деп таныстырған бір жас жігіт қоңырау шалды. Ол Теледидар компаниясында бағдарламада ақау пайда болғанын хабарлады. Байланыста қалу үшін тарифті қайта қосу немесе бұрынғы тарифті таңдау керегін айтты», — деп еске алады Петропавл тұрғыны Qazaqstan Media-ға берген сұхбатында. Ұсынылған тариф әлдеқайда тиімді болған. Қыз күдіктене бастап, кодты айтуды сұрағанда ғана алданғанын түсінген.
Алайда барлық оқиға сәтті аяқталмайды. Кейбір адамдар алаяқтық екенін білмей, өздері құпия ақпаратты беріп қояды.
Visa Stay Secure зерттеуі бойынша, 2023 жылғы наурыз-сәуір айларында Орталық Азияны қоса алғанда, бірнеше аймақта жүргізілген сауалнама нәтижесінде қазақстандықтардың 53%-і алаяқтықтың құрбаны болғанын мойындаған. Ал 23%-і бірнеше рет алданып қалған. Қатысушылардың 63%-і онлайн алаяқтықты анықтай алатынына сенімсіз.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 190-бабы («Алаяқтық») бойынша Сотқа дейінгі тергеу тізілімінде 2024 жылғы он бір айында 42 422 жағдай тіркелген, бұл былтырмен салыстырғанда 1 668 жағдайға көп.
Алаяқтарды қалай тануға болады?
- Белгісіз нөмірден қоңырау шалынса, сақ болыңыз. Байланыс операторлары көбінесе ресми нөмірлерді пайдаланады немесе хабарламаны жеке кабинет, мобильді қосымша арқылы жібереді.
- Хабарламаның мәтініне назар аударыңыз. Егер «Кодты ешкімге айтпаңыз» деп жазылған болса, оператор сізден оны ешқашан сұрамайды.
- Шешім қабылдауға асықпаңыз. Алаяқтар сізге уақыт қалдырмау үшін асықтырады.
- Өзіңіз қайта қоңырау шалыңыз. Егер сізден бірдеңені растау сұралса, әңгімені үзіп, оператордың ресми нөміріне қоңырау шалыңыз.
Есте сақтайтын маңызды нәрсе: SIM-карталардың жарамдылық мерзімі жоқ. Бұл ереже банк немесе жеңілдік карталарына қатысты, олардың жарамдылық мерзімі картаның өзінде көрсетіледі. Осыны білу сізге мұқият болуға және алаяқтардың құрбаны болмауға көмектеседі.
Егер сіз алаяқтарға хабарламадағы кодты айтып қойсаңыз, не істеу керек?
Банктік картаңызды дереу бұғаттаңыз және банктік қосымшадағы жеке кабинетіңізге, электрондық поштаға және әлеуметтік желідегі аккаунттарыңызға арналған құпия сөздерді өзгертіңіз.
Картаңызды бұғаттау үшін өз банкіңіздің қолдау қызметіне қоңырау шалыңыз. Бұғаттау алдында оператор сіздің жеке басыңызды тексереді.
Атыңыздан сіздің рұқсатыңызсыз несие алуды болдырмау мүмкіндігін пайдаланыңыз.
Ол үшін электрондық үкіметтің сайтына (egov.kz) кіріп, өз пароліңізді немесе электрондық цифрлық қолтаңбаңызды (ЭЦҚ) қолданыңыз. Басты бетте «Қызметтер» бөлімінен «6 ай мерзімге банктік несиелер мен микрокредиттерді алудан ерікті түрде бас тарту» опциясын тауып, «Онлайн қызметке тапсырыс беру» батырмасын басыңыз. Барлық қажетті жерді толтырып, өтінімді ЭЦҚ арқылы растаңыз. Қызметті кез келген уақытта өшіруге болады.
eGov Mobile мобильді қосымшасында бұл қызмет «Қызметтер» бөлімінде, «Салық және қаржы» қосымша бөлімінде орналасқан.
Егер атыңыздан несие алынған болуы мүмкін деп күдіктенсеңіз, электрондық үкімет арқылы несиелік есепті сұратыңыз. Бұл құжатта жеке тұлғаның аяқталған және белсенді міндеттемелері туралы ақпарат, сондай-ақ оның міндеттемелерін орындау жағдайы көрсетіледі. Егер несиеге қатысты өзгерістер немесе жаңа несие тіркелгенін байқасаңыз, құқық қорғау органдарына хабарласыңыз.
Материал Factcheck Dive курсы аясында жазылды