АҚШ президенті Дональд Трамп өз елін 2018 жылдың мамыр айында Бірлескен Кешенді Іс-қимыл жоспарынан шығаруға шешім қабылдағанға дейін, Иран Сыртқы істер министрі және Иранның ядролық келісімнің бас сәулетшісі Джавад Зариф өз еліндегі ең танымал қоғам қайраткері болды. Әскерлерді шығарғаннан бір жылдан кейін Мэриленд университетінің жүргізген сауалнамасы көрсеткендей Революциялық гвардияның қолбасшысы, Трамп бұйрығы бойынша Бағдадтағы өлтірілген генерал Қассем Сулейманидің танымалдығы Зарифтің танымалдылығынан әлдеқайда асып түсті.
Трамптың айтуынша ол Сулейманиді өлтірген дронның соққысын “соғысты тоқтату” үшін санкциялады. Бірақ бұл ол оны бастады немесе, кем дегенде, оған апарар жолды бастағаны әлдеқайда ықтимал.
Бірде-бір көшбасшы өзінің сыртқы саяси шешімдерінің салдарын болжай алмайды. Бірақ олардың үміттері шынайы болуы тиіс, яғни олар экономикалық, саяси, тарихи және мәдени динамикасы шынайы барланған және жан-жақты түсінікке негізделуі тиіс. Күтулер шынайы болмаған кезде, нәтижелер жиі апатты болады.
Осыған ұқсас жағдай 2003 жылы АҚШ президенті Кіші Джордж Буштың Иракқа басып кіруі болды, ол өзгелермен қатар, жүздеген мың Ирак азаматтарының қаза болуына алып келді. Және Трамптың барлық сыртқы саяси шешімдері осылай болды, әсіресе Иранға қатысты.
Трамптың алғашқы үлкен қатесі Бірлескен Кешенді Іс-қимыл Жоспарынан шығу болды.
Иран 2015 жылғы ядролық келісімнің шарттарын бұзбады және оған қол қойған басқа да тараптар да оған беріктігін сақтап қалды. Бірақ Трамп Иран көшбасшыларынан көбірек құрбандыққа барғанын қалады, сондықтан ол өз елінің міндеттемелерін елемеді, санкцияларды қайта енгізді және АҚШ-тың серіктестері мен одақтастарын оның үлгісін ұстануға итермеледі.
“Ең жоғары қысым” науқаны Мемлекеттік хатшы Майк Помпеоның айтқанындай Иранның АҚШ-тың беймәлім талаптары алдында жылдам капитуляциясына немесе экономикалық құлдырауға әкелуі тиіс еді. Соңғы жағдайда, Трамптың атқыш кеңесшілері оны мазасыз және кедей Иран қоғамы Сулеймани сияқты қатаң желінің жақтаушыларын жоққа шығарады және аймаққа бейбітшілік пен тұрақтылықты әкелетін жаңа басшы құрамның пайда болуын қолдайды деп сендірді.
2018 жылы Ұлттық қауіпсіздік жөніндегі Трамптың сол кездегі кеңесшісі Джон Болтон (ол бұған дейін Иранды бағынуға шақыру үшін бомбалауды қолдаған) Ирандық қашқындардың бір тобына олар “2019 жылға дейін” режимнің ауысуын тойлайды деп айтқан болатын.
Трамп әкімшілігі өзінің бағалауына сенімді болғаны соншалық бұл баламалы нәтижені ешқашан қарастырмаған сияқты. Мысалы, онда мұнай экспортының кенет құлдырауына Иран өндірісті ұлғайтумен жауап беретіні ескерілмеген. Рас, бұл ең айқын жауап емес, себебі ол Иранның қалған экспорттық табысын сұйылтуы мүмкін. Бірақ ирандықтар да мұнайды қажет етеді және салыстырмалы импорт бағасының қарқынды өсуіне мүмкіндік бере алмайды; қараша айында ел газ бағасының өсуіне қарсы наразылық білдірді.
Трамп әкімшілігі, әрине, санкцияларды қайта жандандырғаннан екі жылдан кейін Иран экономикасы қалпына келу белгілерін көрсетеді деп күткен жоқ. 2019 жылдың үшінші тоқсанында жұмыспен қамту жылдық есеппен 3,3% – ға өсті, ал жұмыссыздық жеті жылдық минимумға дейін төмендеді.
Әлбетте, Трамп әкімшілігі Иранды тиісінше бағаламады. Бірақ елдегі мән-жайлар туралы жалған түсінік Ақ Үйдің сыртына тарап кетті. 2018 жылы New York Times мұқабасы Иранның экономикалық және саяси тұрақсыздығын бейнелейтін хабарлар үшін дәлелдемелердің төмен деңгейін көрсетеді.
“Ресми дереккөздердің” мәліметтері бойынша, Ирандықтардың 40% 2015 жылы кедейшілік шегінен тыс өмір сүрген. Бірақ ол дереккөздерде көрсетілген гиперсілтемесі парсы тілінде ресмиліктің иісі де шықпайтын белгілі емес веб-сайтқа әкелді. Дүниежүзілік Банктің мәліметтері бойынша, 2015 жылы Ирандағы халықаралық деңгейде салыстырмалы кедейлік деңгейі шамамен көршілес Түркиядағы сияқты 11% – ды құрады.
Әрине, бұл мақала жарияланған кезде ирандықтар экономикалық қиындықтарға қарсы наразылық білдіріп жатқан болатын. Бірақ наразылық режимнің сәтті ауысуы туралы айтпағанның өзінде революция деген сөз емес, әсіресе қауіпсіздік күштері басым, ой-пікірлерді жаншу үшін аса қатыгездікті пайдалануға қабілетті елде және газ бағасына қарсы қараша наразылықтарын тоқтату үшін жасаған сияқты.
Алайда, бақылаушылар Иранның қатаң режимін жақтаушылары билікті тек күшпен ұстап отыр деген болжамнан сақтануы керек. Мэриленд университетінің сауалнамасы көрсеткендей тек Сулейманиге ғана емес, сонымен қатар Иранның Сот жүйесін басқаратын Ибрагим Раисиге де кең қолдау бар.
Мұны түсіну қиын емес. 2013 және 2017 жылдардағы сайлауда ирандықтар бірқалыпты Зарифті және Президент Хасан Роуханиді қолдады,өйткені олар ядролық келісім бейбітшілік пен экономикалық қауіпсіздіктің жаңа дәуірін ашады деп сенген. Алайда, бұл көшбасшылар Бірлескен Кешенді Іс-қимыл Жоспарынан (БКІЖ) орындауға қол жеткізгеніне қарамастан, олар АҚШ-қа одан бас тартуға кедергі келтіруге дәрменсіз болды.
Ирандықтар тұрақтылық пен гүлденуді қалайды. Оның орнына олар режимнің өзгеруіне деген АҚШ-тың шақыруларын қоса алғанда, экономикалық қиындықтар мен болжамсыздықты алды деуге болады. Басқа көршілес елдерде АҚШ-тың нашар қолдауымен режимнің ауысуы қалай өткенін ескере отырып, көпшілігі Сулеймани қабылдады, ол 1980 жылдары Саддам Хусейннен және жақында ғана Ислам мемлекетінен Иранның шекарасын табысты қорғады.
Джордж Оруэллл, жалған сенім ақыр соңында “ащы шындыққа айналады, әдетте ұрыс алаңында” деп ашық ескертеді. Өкінішке қарай, бұл АҚШ-пен Иранда болғалы тұр – және жақын арада.
Джавад Салехи-Исфахани
Вирджиния технологиялық институтында экономика профессоры, Брукингс институтында жаһандық экономика және даму бойынша штаттан тыс аға ғылыми қызметкер және Каирдегі экономикалық зерттеу форумының (ERF) ғылыми қызметкері.
Авторлыққұқық: Project Syndicate, 2020.
www.project-syndicate.org
Пікір қалдыру үшін өз аккауныңызға кіріңіз.