Shyndyq подкасының екінші маусымын жалғастырамыз. Бұл маусымда біз назарды вакцина саясаты һәм адам құқықтарына аударатын боламыз. Сонымен қатар, біздің басты бағытымыз – жалған ақпарат пен манипуляция тақырыбын да қамтимыз. Өткен эпизодта гендер мәселелері һәм Қазақстандағы феминизм жайында сұхбаттасқан болатынбыз. Осы жолғы қонағымыз – Болатбек Мұхтаров, менда-сыншы. Подкастың тақырыбы – медиа-этика һәм аударма жайында болмақ.
Жансерік: Сәлем достар! Қайырлы күн! Қалдарыңыз қалай? Бізде Shyndyq подкастының кезекті эпизоды, кезекті саны. Бүгін бізде қонақта журналист, редактор, медиа сыншы, журналисттер арасында өзінің телеграм каналымен танымал, “Қатал редактор” телеграмм каналының авторы, Болатбек Мұхтаров. Болатбек, студиямызға қош келдіңіз!
Болатбек: Рақмет!
Жансерік: Енді сені шақырып отырған себебіміз, қазіргі таңда журналисттер арасында енді көпке топырақ шашпай-ақ қояйын, әсіресе сайттағы журналисттер арасындағы өте үлкен проблема ол-рейтинг мәселесі немесе кликбэйт тақырыбы болмаса аударма жөнінде мысалға көптеген әртүрлі қателер болып жатады. Енді осы туралы өзіңмен шер тарқасып біраз сөйлескім келді, сондықтан өзіңді осы жерге шақырғанымда осы. Жалпы журналиске немесе журналист боламын деген адамға басты-басты не нәрсені білу керек, қалай ойлайсың өзің, бастапқыда?
Болатбек: Қазір журналист болам деген адамға, білім алуға мүмкіндік те, ресурс та көп. Үйрететін мектептер де бар, редакциялар да бар. Бірақ осы салаға келгенде, сол жердегі редакция адамға ең болмағанда негізгі принциптерін үйретеді иә, журналистиканың негізгі принциптері, материалында бір мәселеге қатысты екі көзқарас болу керек, дауласушы тараптар болса екі жағы болу керек деген сияқты. Осындай-осындай негізгі нәрселерді үйретеді. Бірақ біз кейде ойлаймыз осындай нәрселер айтылып, осындай салада адамдар біраз жыл жүргеннен кейін, редакция қызметін дамытқаннан кейін ондай проблема болмау керек деп ойлаймыз. Бірақ өкінішке қарай біздің салада сол журналисттің негізгі принциптері бұзылатын, негізгі-негізгі талаптарға сай келмейтін нәрселер алдымыздан шығады біз соны айтып отырамыз. Кейінгі кездері Интерньюстың қолдауымен жаңа сала дамып жатыр. Бұл енді қозғалынған жаңа жоба шығар. Бірақ сын ол бұрыннан бар, ол болу керек, ол сондай институт. Жаңағы медиа өзін-өзі реттеуі керек болса, соның инструменті. Ол бұрын редакциялардың өз ішінде болса, бұл енді бізде бір елдегі жалпы медиаға арналған институт, инструмент болуы мүмкін.
Жансерік: Сонда негізі журналист боламын деген адам үшін негізгі білу керек нәрсе журналисттік принциптерін білу керек иә? Объективті болу керек деген сияқты.
Болатбек: Егер кейінге жүгіріп өзімнің тәжірибемді қарасам мысалға, ол кезде бізге осындай да осындай журналисттер этикасының халықаралық хартиясы бар, жақандық хартия немесе осындай кәсіби этикасының осындай-осындай құжаттар бар, халықаралық құжаттар мыналар немесе біздің Қазақстанда қабылданған мынандай деген сияқты болған жоқ. Ондай ешкім айтқан да жоқ болсада. Бірақ бұл кәдімгі практикалық білім ретінде бізге айтып отырды осылай істе деген сияқты. Бірақ қазір де біз адамдарға айтпаймыз осындай-осындай, осындай құжаттар бар, сен оның бәрін қарап шық, осыны біл, принциптері осылай деген сияқты. Оны кейде заңды сұрақ қойып жататын адамдар да бар мысалы. Мен таңертең тұрып репортажыма жүгіріп бара жатқан кезде қараймын деген сияқты сұрақ қоятындар бар. Ол енді ондай жағдайда біз құжатты жаттап алу білмейміз ғой, жаңағы теорияны жаттап алу, осындай-осындай ескер деген сияқты. Бұл кәсіби дағды сияқты, кәсіби білім сияқты адамның өзінде болу керек деп ойлаймын.
Жансерік: Этика деп жаттың өзің мысалға бізде этика түсінігі халық арасында мынадай бір түсінікке ие этика. Өзіңді жақсы киіну, өзіңді жақсы ұстау, өзіңді жақсы алып жүруің, жақсы сөз сөйлеуің деген сияқты да халық арасында жазылмаған түсінігі бар этиканың. Енді журналистика этикаға байланысты журналистикалық этикаға байланысты қандай да бір сипаттамасы болмаса халықаралық нормалары бар ма?
Болатбек: Иә, дұрыс сұрақ. Жаңағы жазылмаған ережелер деп дұрыс айттың. Бізде сол айтып отырғанымыз сол, ең болмағанда жазылмаған деген ол тәжірибе мен осы кәсіби білім дағды болып адамда болу керек егер осы салада жүрсе. Сол сияқты қазір жазылған ереже де бар, құжаттар да, басқасы да, талаптар да және жазылмаған.
Енді медиа этикаға байланысты айтсақ, редакцияда ең болмағанда жаңағы сен ол жазбаша бір құжаттарды оқып, қарамай-ақ қой, бірақ ең болмағанда жол апатына ұшыраған адамның, қанды немесе басқа нәрсенің эфирге шығарма деген сияқты, баланы көрсетпе бетін блюрлап шығар, осындай қайғылы жағдайларға,басқаға ұшыраған аты-жөнін жеке мәліметтерін, басқаны жариялама не болмаса біреуге зиян келтіретін нәрселерді айтпа деген сияқты нәрселерді біз жазылған нәрседен, өз басым мысалға жазылған нәрседен оқып емес, ол практика өзіңнің түсіңгеніңе байланысты болған нәрселерді біреу үйреткеннен мүмкін.
Жансерік: Енді бізде мысалға теледидарды қосып қалсаң, қазір телевизор өзі модадан кетіп бара жатыр, былай айтқан кезде көп ешкім көрмейді, мысалға әке-шешемнің үйіне барған кезде де көрмейді, бәрі соткаға телмірген. Сонда да енді телевизор қосып қалып, жаңалық көрейін десең, анау ананы атып кетіпті, анау терезеден секіріп кетіпті, мына жерде осындай авария болған, бір еркек аяғын кесіп алған, болмаса осындай жаңалықтарды оқиын десең инстаграмда ашып қалсаң ол жерде де дәл солай. Анау сөйтіп қалыпты, мынау бүйтіп қалыпты дейді мысалға. Енді айтады, кейбір журналист достарыңа айтасың ғой басқа да тақырыптарды қамтысайшы, ағартушылық бар, бағанағы білім, ғылым бар саласы бізде пустой жатқан, денсаулық саласы, салауатты өмір салты деген сияқты, айтады оны ешкім оқымайды дейді. Мысалға сен жазасын салауатты өмір туралы бүйтейік, сүйтейік, мына жерде мынандай, денсаулыққа мынадай зияны келеді деген сияқты. Оны ешкім оқимайды дейді. Не үшін мына жерде мынаны ғана оқиды дейді. Бір адам бір адамды өлтіріп кетіпті, зорлап кетіпті деген ақпараттарды. Бұл жерде кім кінәлі? Халық кінәлі ме, ақпаратты таңдап оқитын, әлде журналист па, дұрыс ақпарат бере алмай отқан?
Болатбек: Бұл негізі дұрыс түсінік емес. Жаңағы біз медиа сауат деп кейін атай бастадық қой. Бұрын оның бәрі журналисттік білім сияқты айтылатын. Редакцияда айтылатын сондай болу керек бір талапқа, салаға, кәсібіңе қатысты талаптар болатын. Сол сияқты адамдар дұрыс түсінбегеннен осы саланы, сол кәсіби ерекшеліктерді, талаптарды, білімдерді басқаны білмегеннен деп ойлаймын. Редакцияда біреу айтпағаннан. Жаңағының бәрі ол дұрыс емес түсініктен болған нәрселер оның бәрі мысалға. Оқырманға осындай нәрсе қызық, сондықтан мен біреудің жеке өмірін көрсетемін, немесе осындай қанды жаңалықты көрсетемін деген сияқты. Бір кездері сондай бір сары жағалылар басылымы дейді ғой сондай айтқан шығар, бірақ соның өзі айналып келгенде медиа сауатты ақпарат құралдары бойынша сауатты білмеуді, ақпаратты қолдануды, ақпаратты басқаруды білмегеннен болып, кейін өзінің әріптестеріне не қарамағындағы қызметкерлеріне медиа басшыларының басқаша түсіндірулерінен болған мәселе деп ойлаймын. Айналып келгенде бұл медиа сауатқа байланысты проблема, медиа сауатты меңгермеу. Ол медиа сауат деген бөлек нәрсе емес. Ол осы журналистиканың ішіне кіретін негізгі принциптерінің бірі. Ол осы салада жүргеннен кейін білу керек. Енді мынандай проблема бар, адамдар оның бәрін түсіну мүмкін кейде, бірақ біздің саладан күнбе күн бірнәрсе үйреніп отыруың керек иә, кеше білмегенді бүгін білесің, кеше қате істегеніңді бүгін ол бәрімізде бірден керемет жасаған жоқпыз ғой. Әсіресе қазіргі кез жаңа білімді күнбе күн алып тұруды талап етеді. Кейбір категория болуы мүмкін, ол бәрін түсініп отырады, бірақ былай істеуі мүмкін, мен осы салада 20 жыл істедім, 30 жыл істедім мен өмір бойы істеп келе жатырмын деген сияқты, маған басқалар ақыл айтпасын деген сияқты, я болмаса психологиялық бір себеп болуы мүмкін да. Мысалы ол бәрін түсінеді, бірақ кейінге барғысы келмейді. Өйткені ол осы кезге дейін істеп қойғандарын прямо байланып алады. Мен осылай жазғанмын, осылай істегенмін. Енді осы позициямда қаламын деген сияқты. Олай емес. Ол ештеңе қылмайды. Дұрыс болмады, қате болды я оны мойындап енді алға қарай жүре беру керек.
Жансерік: Енді осы медиа сауат мәселесі бойынша журналисттерге өзің айтып отырсың өте керек нәрсе сырттан алған бір таныс нәрсе емес күнделікті өзінің жазып жүрген материалдарында болмаса кездеседі иә? Бізде енді кезінде университетте үйреткенде былай үйретті да, мысалға журналисттерде дін жоқ, нәсіл жоқ, ұлт жоқ, жыныс жоқ мысалға да. Сен осыларға бөлінбей тек объективті болсаң, мысалға бір әйел туралы материал жазсаң ол жерде еркек тарапынан қарамай болмаса бір басқа ұлт туралы материал жазсаң сен қазақ ретінде қарамай деген сияқты принциптермен үйретті. Ол енді осыдан 5-6 жыл бұрын үйренгендеріміз. Қазіргі таңдарда дайын журналисттерге медиа сауатты қалай үйреткен дұрыс? Оларға енді барып түсіндірген дұрыс па, әлде олар тренинг ұйымдастырған дұрыс па әсіресе осы нәрсені білмей жатқандарға?
Болатбек: Сол ондаған жыл бұрын деп айтсақ. Ол кезде иә бұндай медиасауатты дамыту жолға қойылмаған шығар ол кезде. Бірақ ол кезде, біз біраз жалпы нәрсе айттық енді нақты кісілерге көшсек.
Бұл адамның өзіне де байланысты, өзіне де тірелетін жағдайлар бар. Мысалы соны ешкім үйретпесе де біз жаман ұлт болмайтынын, жаман адам болатынын иә, егер біреу қылмыс жасаса ол орыс болғаннан я қазақ болғаннан я басқа бір болғаннан емес, ол сондай жаман адам болған соң деген сияқты. Оны сөйтіп түсіндік.
Тағы бірнәрсе айта кетейін ойыма келіп тұрған соң. Ақтөбеде біраз жыл жұмыс істеп осы Алматыға келген кезде бір жиын болды, соған бардық. “Ұйғыр жігіт қазақ қызын зорлады” деген мәселе бойынша жиын болды. Сол кезде барсақ жаңағы қоғам қайраткерлері жиналған. Дін өкілдері, саяси партия бар. Бір саяси партияның өкілдері әлі есімде сол жерде болған. Солар бәрі талқылап жатыр, бірақ солардың бәрінің айтып жатқандары, осы Алматы облысында болған жағдай, осыдан кейін қазақтар көтерілуіміз керек, үйтуімуз керек, бүйтуіміз керек деген сияқты. Сол жерде біраз журналисттер жиналған қазақ басылымдарынан. Енді мен әлі түсінбей жатырмын, өйткені ана жерде мен факт алу үшін келдім ғой, сөйтсем ол жерде факт алатын ешкім жоқ, просто сөз екен жай ғана. Факт ол полицияда. Оны анықтап алады. Одан кейін менің заңды сұрағым туады, жарайды осындай жағдай болған екен, бірақ ұлт мәселесі, қазақтардың басқаларға көтерілуі бұны не үшін талқылап жатыр адамдар деген сияқты. Сол кезде менің әріптестерім болды, сен деген ойлап қарасайшы деген сияқты, қазақ журналистикасы қазақтардың мүддесін көтеру керек, сен қайдағы түсінігің нашар деген сияқты. Мысалы сол кезде ондай нәрсені біреу бізге бір жіліктеп, тәптіштеп оқытқан жоқ, я болмаса бір жазылған нәрселерді айтқан жоқ. Бұл журналисттің өзінің кәсіби дағды, тәжірибесі шығар деп ойлаймын. Ондай нәрседен бұрын фактын анықта, басқа нәрсені анықта деген сияқты. Енді жаңағы сұраққа келсек, қалай үйрету керек? Қазір мүмкіндік бар деп ойлаймын медиа сауаттылық бойынша білім беріліп жатыр. Осы салаға келетін адамдар, біздің медиалар ақпарат құралдары да ол жағынан күнбе-күн жетіліп жатыр деп. Бір проблема бар медиа саласында істеймін әлі де болсын мемлекеттік БАҚ-та проблема бар. Өйткені, біздің осы халықаралық ұйымның бірнеше халықаралық ұйымның жылдар бойы істеп жатқан қарапайым тренинг, семинар, басқасы жетпей жатады кейде. Мүмкін мен ойлаймын алдағы уақытта бәлкім сол мемлекеттік корпорацияларға арнайы ұжымдарға өткізу керек шығар. Өйткені ол тәуелсіз медиадағы немесе басқа да фрилансерлерге айта бергеннен көрі, білетін аудиторияларға айта бергеннен көрі, неге жетпей жатқан жерлерге бағыттамасқа? Бірақ екінші проблема бар мемлекеттік БАҚ, біз қазір мемлекеттік басқа деп бөлуді негізі дұрыс емес деп есептейміз ғой. Дегенмен де ол қанша дегенмен ол арғы жағында мемлекеттің мүддесі болғаннан кейін, идеологияға қызмет ететін болғандықтан пропоганда басқасы бар. Мен осы қазан айында Ақтөбеде болдым. Сол кезде Ақтөбедегі әріптестерім айтады бізде жаңағы телевидениедегі келіп осындай-осындай медиа сауат бойынша ойларыңды, біраз нәрсе айтсаң деген сияқты. Мен оған презентацияны дайындап та қойғанмын негізінде. Бірақ жаңалықтардық выпусктарына қарап ойлаймын бұл жерде енді облыс әкімі не істеді, облыс әкімі бүйтті, облыс әкімі анда барды деген сондай материалдарды жазып жүрген адам олар сондай ситуацияның құрбаны. Сондай ситуацияда жүр. Оған сенің басқа нәрсе айтқаның уөмектеспеуі мүмкін. Сол жағынан кәшкене жайлап түңілдем де ойладым, жоқ ол сіздерге практикаға қажет емес та, ол кісілерге деген сияқты. Басқа нәрсені былай айтуға болады, теория түрінде болады, басқа нәрсе. Бірақ ол практикада басқа жағдай болса оны айт не, айтпа не. Сондықтан сондай проблема да бар деп ойлаймын енді. Сондай мемлекеттік, басқа да басқа, басқа мүддеге қызмет етіп жатқан кезде ол есірілмейді, пропоганда не, манипуляциясы, стеротипі басқасы басқа деген сияқты. Мүмкіндігінше айтуға тырысамыз енді.
Жансерік: Енді осыған байланысты менде де бір қызық оқиға есіме түсті. Бағана өзіңіз айтқан жақында біз министрліктің, әкімдіктің болмаса тағы басқа ұйымдардың баспасөз хатшыларымен кездесуі болды. Соны ұйымдастырды, бізді шақырды тренер ретінде. Біз барып, өз білгенімізді айтып, ол жерде журналисттер тарапынан мысалы біз білеміз ғой баспасөз қызметтері не істейді, қандай қателік жібереді соны айтайық, опыт бөлісейік деп бардық. Сол кезде олар мысалы көбіне мынау баспасөз саласындағылар экс-журналисттер, бұрыңғы журналисттер көбіне соған барады, сол жерде істейді деген сияқты. Мысалы сол жерде қызық болды. Айтады неге бізді оқымайды пресс-релиз, олардың әкімдіктері, министрліктің адамдары, комитеттері, сұрайды екен неге оқымайды біздікін, неге біздікін дұрыс жасамай жатсыңдар дейді. Айтамын қайсы бір мәтініңізді оқыңызшы деп. Ол тұрады да мысалы бір тақырып бересің осындай-осындай сенің министрлігің көшет отырғызды 30 көшет. Осыған байланысты пресс-релиз жаз дейсің. Біздің мақсатымыз пресс-релиз үйрету да халық оқитындай. Ол тұрады да жазады осындай-осындай, Елбасымыздың жасыл нәрсесінің арқасында, көрегенділігінің арқасында 30 көшет отырғызылды, бұл рухани жаңғыру аясында дейді да, оқышы деймін, оқыды, сосын айтамын мен, мынаны қалай оқиды адамдар, өзі адамдар ондай нәрседен қашады, рухани жаңғыру, Елбасының көреген саясатының арқасында анау-мынау деген сияқты. Өзі бір кішкентай тақырыпты кәдімгідей қосып тастадыңыз, кім оқиды оны, ешкімге қызық емес деймін, сол сияқтыда. Өзіңіз жаңа айтып отқандай Ақтөбедегі облыс әкімі сөйтті деген сияқты.
Болатбек: Иә бұл мәтінге қазір кейінірек келетін шығармыз. Тағы бір мысал, жаңағы әріптесім сол кезде хабарласып қалды. Телевизор қосылып тұр екен, айтып жатыр, көрдің бе біздің жаңалықтар болып жатыр, соны қара да, кейін обязательно маған жазып жібер деген сияқты. Ал мен честно айтқанда айтқым келмейтін. Өйткені біз басқа, ол басқа нәрсе болу мүмкінда. Сондықтан оны сын айтпауға тырысамын. Бұл жерде енді ондай ситуацияда жүрген олар сөйтіп жазуға мәжбүр шығар да. Сондықтан бұл көмектеспеуі мүмкін. Сондықтан сын айтпаймын деп ойладым. Бірақ жаңағы телефонмен сол кезде ұстап қалды да, сомен жазып жібер деген сияқты. Бір сюжет көрдім. Бір ауылдық округтің әкімі келген екен Ақтөбеге. Акиматта соны жазып алған. Сол жерде айтып жатыр, сол әкім де сөйлеседі. 3-рет синхронын береді сосын айтады: “Ауыл көркейіп жатыр, тұрғындар риза, тұрғындар бүйтіп жатыр, тұрғындар қуанышты”,- дейді. Ана жерде тұрғын жоқ. Акиматтың фонында тұрған жаңағы ауылдық округтің әкіміне 3-рет береді. Сосын айтты жарайды, ол облыс әкімінің тапсырмасы бар, басқа- басқа бірақ бәрібір журналистика деген болу керек қой. Бұл жерде екінші тарап жоқ па сен енді тұрғындардың артынан айта алмайсың деген сияқты. Сондай сынды жазып жібердім. Бірақ соны жазғаныма өкіндім. Өйткені маған біраз жауап қайтарып жіберіпті. Даже жеке басқа тисетін нәрселер айтқан. Ол сынды түсінбеген.
Жансерік: Бізде қазақ журналисттерінің арасында сондай проблема бар. Сынды көтере алмайды. Сынды түсінбейді. Мысалға біз кез-келген сын жазатын адам жақсы болсын деп жазады ғой. Түзесін, келесі жолы ол нәрсені қайталамауға тырыссын деп. Бізде мысалға фейсбукқа көптеген сындар көріп жатамыз, неге бүйтпейсіздер, неге тақырыпта мынадай қоймайсыздар десең, астына коммент жазсаң қырылып, өзін ақтап, болмаса жазып жібереді неге менің жекеме жаза салмадың, бұны халыққа жариялағаның дұрыс емес деген сияқты. Журналисттердің арасында сондай проблема бар.
Болатбек: Бірақ енді жаңағы көбі жеке басқа тисетін сын айтқан жоқ. Бірақ дегенмен басқа нәрселер айтқан. Ол аға буынның ойы, қазір басқа деген сияқты айтқан. Бұл жерде білмеймін кім аға буын анықтау керек. Бұл жерде әңгіме журналистиканың негізгі талаптары осындай. Бірақ сондай сынды қабылдамағаннан бұрын басқа бір проблема байқадым. Мысалы облыс әкімінің бүкіл қызметін насихаттау ғана болып кеткенда өмірдегі журналистика. Телевидение мен газет әсіресе облыстық әкімдіктікі болса. Ол кезде соның кесірінен ана журналистика деген ұғым өзгеріп кеткен. Мысалы қазір журналистика деген не, журналист деген кім дегенді олар басқаша түсінетін болып тұр. Демек олар анандай материалдан ешқандай бір оғаш бірдеңе көріп тұрған жоқ. Одан жиеркенбей тұр. Осы қорқынышты, осы кәдімгідей өкінішті нәрсе. Одан кейін біз мәтінді айттық. Сын қабылдау бар, иә? Сын қабылдау бағана айтып кеттім ғой. Медиа басшыларының өзі…
Жансерік: Болмаса кейбір сайттарда бар мысалы материалдың астына коммент жазсаң болады деген сияқты мүмкіндік беріп қойған. Бірақ комментарий жазсаң, негативті сын жазсаң өшіріп тастайды. Бұл жерде тек қана жоғары қарай барсаң 10 комментарийдің 9-ы ойбай керемет, күшті, жақсы жазыпсың, осы сияқты материалдар көбейе берсін деген сияқтысын жазады, мақтау жазады да. Ал сен тұрып ішінде 1-2 қатесін көресің, калька аударманы көріп қаласың, болмаса тақырып кликбейт екенін көріп қаласың, жазасың сын 3-4 сөйлеммен. Тұрасың, қарайсың. Ондай жағдай менде 2-3 рет болды. Қарайсың, жазып кетесің 2-3 күннен кейін болмаса 1-2 сағаттан кейін қарасаң жоқ әлгі комментарий. Сын көтеру осы жерден де көрінеді.
Болатбек: Жаңа эфирдан тыс сізге айттым-ау деймін. Айтпаған болсам қайтадан. Иа медиа басшыларының өзі сынды дұрыс түсінбей жатады да, басшылары емес, қызметкер, басқасы.
Жақында телеарна басшыларының бірімен сөйлескен кезде, сол материал туралы айтқан кезде, сіздерді білемін ғой мен, тапсырыспен жазылған деген сияқты айтып жатыр. Ол жерде айдаладағы халықаралық ұйымға, бір Қазақстандағы телеарнаның бір хабарының, вообще оны сынау қажет емес. Халықаралық ұйымда жұмыс істеген адам түсінеді. Ол жерде бәріне жауап беруің керек, барлық ісіңді дәлелдеуің керек. Сондай нәрсе бар.
Одан қалды басқа уәж айтуың мүмкін. Ол енді қарапайым жаңағы медиа этика дегенді түсінбегеннен деп айтуға болады. Таңшолпан бағдарламасында нәзік жан және басқа гендерлік стереотиптер көп айтылады да, айтыла береді. Отбасы, қыз бала, болашақ ана деген сияқты. Осыларды айтқан кезде олар, бұның қай жері дұрыс емес дегенді айтуы мүмкін. Сонда сен басқа нәрсе айтып отырсың, олар басқа нәрсе. Түсінбеуінің себебі айналып келгенде сол медиасауаттылыққа келіп тіреледі. Жүргізіліп жатқан жұмыс оларға жетпей жатыр. Сосын сын қабылдауға байланысты хэйт-спич иә, кейбір БАҚ әлеуметтік желіде болсын, басқа жерде болсын біреуге зақым келтіретін, адамға немесе адамдар тобына, ұлтына, нәсіліне, дініне, басқасына әлеуметтік шектеріне байланысты, саяси көзқарастарына байланысты қорлайтын, тіл тигізетін комменттер жазған кезде оны сөз бостандығы деп есептейді ме екен, әйтеуір оны өшірмейді. Осыған мен негізі қарсымын. Бұл бір жағынан қарарайым оқырманға басқаша қалай ағартуға болады. Осы бір жолы деп ойлаймын. Кейбір сайтта болады ішінде ереже, қандай коменттарий қалдыруға болады, болмайды. Бір рет өшірілгеннен кейін ол адам түсінеді. Бұл мына себепті өшірілді, демек келесі де бәрібір оны өшіріп тастайды жазбаймын деген сияқты. Ең болмағанда ол осы нәрсе дұрыс емес екендігін түсінеді оның пайдасы. БАҚ-тар кейде былай ойлауы мүмкін ақпарат құралдары, жарайды өзімнің сайтымдағы комментарийға жауап беремін, әлеуметтік желіде не жазылып жатқанына шаруам жоқ деген сияқты. Жоқ, осы сайттың контенті тұр ма ол жерде, әлеуметтік желіде ол өзінің парақшасында, я басқа жерінде өзіне тиесілі аумақтар жариялап отыр ғой, ол жердегі комментарийлерге де жауап беру керек. Сыннан біз хэйт-спичке ауысып кеттік қой деймін.
Жансерік: Иә, хэйт-спичке алдағы қозғайтын тақырыптарымыздың бірі енді. Енді мынау мемлекеттік тапсырыс туралы сөйлессек. Мысалы мемлекеттік тапсырыс енді өзің білесің кәдімгідей мемлекет өзі қойып береді. Кімді мақтау керексің, не туралы жазу керексің, не туралы жазбау керексің, қалай жазу керексің, тіпті кейбір жерлерде мынанша сөз болу керек деген сияқты тапсырыс болады. Енді осы мемлекеттік тапсырыс бізде енді қазіргі таңда көптеген газеттер, көптеген телеарналар барлығы осы мемлекеттік тапсырыспен күн көріп отыр. Бір жағынан олар мысалы рейтинг жинау үшін Zero.kz-ғы рейтингқа қарайды ғой, рейтингқа кірсең, сен жоғарыласаң, қаншалықты жоғарыласаң, соншалықты жақсы бағада тапсырыс алуға мүмкіндігің бар. Сол үшін не істейді журналисттер немесе редакция өкілдері рейтинг жинау үшін кликбейт тақырыпқа болмаса басқаша бір манипулятивті тақырыптарға көбірек жол береді да мысалыға. Өйткені ондай тақырыптар адамды қызықтырады, вызывающий тақырып. Сөйтіп кірген кезде уже бір рейтинг жинап отырады, сол арқылы олар мүмкіндіктері бар да көп тапсырыс алуға. Осы орайда сұрағым мемлекеттік тапсырыс рейтинг қуалауға қаншалықты әсер етеді?
Болатбек: Иә, тендерде көп жаңағы конкурстан өту үшін солай істейтін шығар. Бірақ бәрібір айналып келгенде медиа не үшін медиа болып жатыр, егер сондай кәсіби принциптер ұстанымы болмаса, табанды көзқарасы болмаса. Қазір басқа да мүмкіндіктер бар. Одан бұрын бірте-бірте сондай негізгі талаптарды ұстай отырып, ұстана отырып бәсекелесуге болады ғой. Мысалы қазір оның шешімі бар. Мемлекеттік тапсырыспен жасалған материалдың кәдімгі журналистикада кәсіби адалдық үшін көрсетіп қоюға болады. Міне мынау мемлекеттік тапсырыс аясында жасалған. Бұл деген сөз мысалы ол жерде мемлекет талап қоймауы да мүмкін. Демек басқа нәрсе. Енді біздегі сондай қиын жағдай кезінде мемлекеттік тапсырыс журналистиканы жаншып тастаған кезде де мүмкіндікті қарау керек. Екатерина Шурманованың айтқаны бар ғой, мүмкіндігінше, мүмкіндігінше былай бару керек. Егер мемлекет оған тек қана мынадай тақырыптар жаз, мынадай тақырыптар жазба деп жатса жарайды, онда ол түсінікті. Ол цензураның шеңберінде қалып тұр. Ал егер тек мемлекеттік тапсырыстан алған материалдарға ғана жауаптысың соны жарияласаң болды деген болса, онда басқа нәрсені өзі журналистиканың талаптарына сай қалағанша жазуға болады. Бірақ кейде түсініксіз нәрсе соңында да. Мемлекеттен ондай қатаң цензура қоймаған медиалардың өзі сөйтіп самоцензура сияқты ма, әлде соған үйреніп қалған, өздеріне сол ыңғайлы. Ол жерде өзін-өзі реттеу мәселесі кәсіпке өздерінің көзқарасын білдіреді. Ол біріншіден қаншалықты түсінетінін, қаншалықты адал екенін. Вообще сондай басқа да кәсіби ерекшеліктерінен хабар береді деп ойлаймын осы нәрсе.
Жансерік: Бұл жерде менің ойымша ақпарат министрлігі бір шектеу қою керек сияқты. Мысалы ақпарат министрлігі сол мемлекет тапсырыс беретін, тендер жасайтын ішкі саясат басқармалары болмаса бағанағы облыстық әкімдіктерге бір талап қойған кезде сендер редакцияның ішкі қызметіне, ішкі саясатына, ішкі кухнясына араласпаңдар, сондай талап қоймаңдар, бұл цензураға қайшы деп айту керек сияқты.
Болатбек: Иә, қателеспесем сондай формально мәлімдеме болды-ау деймін. Біз сондай араласпаймыз деген сияқты. Өйткені бізде Конституция бар ғой шығармашылық еркін, цензураға тыйым салынады деген сияқты. Де-юре бар әйтеуір. Бірақ мен оптимизммін енді. Біз келе жатқан сияқтымыз. Басқа да ақпарат құралдары солай талап етіп еркіндікті. Енді еркіндіктің де еркіндігі бар ғой.
Жансерік: Енді оптимист демекші, жақында ғана Шалқар Нурсейтпен таныстым конференцияда. Сол кезде сол кісінің бір сөзі ұнады. Қазақстан сияқты мемлекетте, авторатитарлы мемлекетте сен оптимист қана болу керексің, пессимист болмау керексің тек қана оптимист болу керексің. Алға тек қана алға деп. Сәл бірнәрсені өзгертуге ұмтылу керексің дейді да.
Болатбек: Иә, бірақ Шалқардың алдағы болжамдары онша оптимистігі де, пессимистігі де екі болжамы да қуантқан жоқ. 20-30 жыл осындай жүйе болады деген.
Жансерік: Енді мынау аударма мәселесі бойынша. Өзің енді аударма мәселесі бойынша біраз кітаптардың аударылуына үлес қостың. Қарапайым Медианеттің 1-2 заттарын да аудардың, Kaspi.kz-де аударып жүрдім дедің иә, қосымшасын? Аударма мәселесі бойынша қазір журналисттердің тағы бір проблемасы да. Орысшадан тікелей аудара салады, болмаса мағыналары сәйкес келмей жатады дейді болмаса калька аударма деп жатады. Енді осы аударма мәселесі бойынша қазіргі журналисттердің аудармасын қалай бағалайсың өзің?
Болтабек: Бағана басын бастап кеттік қой мәтіндер туралы айтып. Өзің айтқан кеңсе тілі бойынша жазылған пресс-релиздер журналистикада жүретін сайттан сайтқа көшіп деген сияқты. Бұл жерде аударманы мен, аударма енді басқа сала ғой, мен өзімді аудармашы деп есептемеймін және ол журналистикаға тікелей қатысы да жоқ. Біз мәтіндерді айтамыз. Қазақ тілі бар, қазақ тілі оның ережесі бар. Басқа тілде жазу деген өзі журналистиканың негізгі бір құрамдас бөлшегі ғой. Негізгі жазу деген нәрсе. Ол басқа тілдерде мысалы орыс тілі ма не ағылшын тілі ма, осы тілдің ережесін сақтап жазу деген нәрсе бар. Сол сияқты бізде қазақ тілінің ережесіне сай жазылу керек. Басқа тілде осындай-осындай талаптар бар, ал қазақ тілінде қалағаныңша жаза беруге болады, кім ойына келгенін. Ондай болмайды.
Жансерік: Бәрібір бір ережеге бағыну керек дейсің ғой?
Болатбек: Иә. Бірақ біз медиада ақпараттың түсінікті болғанына ғана көңіл аударамыз. Өйткені баспасөз бен интернет басылымдардағы корректура ол басқа мәселе. Ол жерде корректураға басқаға шүйлігіп жатқан ешкім жоқ. Ол принципиальный нәрсе емес. Грамматикалық, лексикалық, орфографиялық мәселелер ол принципиальный нәрсе емес. Оған ешкім шүйлігіп жатқан жоқ. Біз кейде айтамыз ақпарат түсінікті болу керек. Бұл енді тарихи себебі бар ғой калька деген. Кезінде сол орыс тілінің ықпалы болды, көп нәрсе аударылды, ресми ақпарат тек орысша болды деген сияқты. Сол кезде кеткен қатенің салдары бір дағды болып қалыптасқан сияқты. Кейін ол солай көшті. Біз енді қазір сол калькамен күрес біржағынан былай қарасаң кезінде дұрыс емес жасалған әрекетті қайтадан дұрыстау сияқты көрініп тұр да. Мысалға бір қалыптасқан ат қораны тазалау сияқты болып тұр.
Жансерік: Ақпараттың түсінікті түрінде жеткізу демекші қазіргі таңда кейбір адамдар бар мысалға ақпарат, материал жазған кезде ережеге көп бағынбайды. Позицияда да. Ережеге бағынбаймын, ережеге тоқталмаймын, әрқайсына кірмеймін главный сол оқырман түсінсе болды деп ойлайды. Мен ақпаратымды жаздым, уақытылы, түсінікті тілмен, оқырман түсінді болды емес пе, саған не керек деген сияқты да. Кейбіреулері бар ережені сақтап, ананы бөліп дегендей. Тағы бір радикальды топ бар, радикальды деген дұрыс емес шығар, білмеймін енді. Тағы бір топ бар олар айтады сәл бір қате кетсең мына жерде сөйтіп қалыпты, неге үтір мына жерде қойғансың, мына жерде мынандай, сен сөйт, ана жерде бүйтесің деп әрбір жазған материалыңа, әрбір тіпті комментарий, постыңа шүйлігіп отыратын адамдар да бар мысалыға. Бұл жерде қай позицияны ұстанған дұрыс?
Болатбек: Иә, оны түсіндім. Мен бұны проблема деп есептемеймін. Бұның шешімі бар, бұның шешімі бұрыннан бар. Ол былай. Редакциялар бар ғой, сол редакцияларда жазу саясаты деген болу керек, жазу стандарты болу керек, көзқарас сөздерін айқындау керек дербес медиа ретінде әркім өзінікін айқындайды. Осы жазу ситьі, стандарты да сондай бір ішкі нәрсе ол әркім бекітетін. Бізде сондай нәрсеге көңіл бөлмегеннен шығар ол. Ол редакцияда өзінің ішінде өздері дұрыс деп есептейтін жазу стандартын жасаса ең болмағанда. Өздерінің стандарты бойынша олар жазсын. Бізде мәселе сонда ғой. Олар ондайды жазбай тұр да. Мысалы бір материалы былай жазылуы мүмкін, екіншісі былай жазылуы мүмкін. Өздерінің ішінде жүйе жоқ болып тұрады. Біз, жеке өзім соны айтамын. Бірақ бәрі тілдің абсолюттік дұрыстығы жағынан жазыңдар демейміз. Өздеріңізді өздеріңіз реттейтіндей, өздеріңізге лайық, өз редакцияларыңызға арналған жазу стандартын бекітіп, сол бойынша бір ізге келтіріп жызыңыздар деген мен сондай көзқарастамын, жеке басым.
Жансерік: Енді жақында осыған байланысты “Сөзтүзер” деген кітап шықты.
Болатбек: Хабарым жоқ екен. Естідім.
Жансерік: Мен де оның pdf версиясын қарадым, таппадым. Бірақ сондай бір ақпарат министрлігі сондай кәтап шығарғанын көрдім, бірнеше жерден көрдім, суреттерін көрдім. Енді осы сияқты кітаптар, журналисттер бағана өзің айтып отырсың редакцияда быреу былай жазса, біреу былай жазса ішкі жүйе жоқ, қалыптаспаған деген сияқты. Осы сияқты кітаптар сол жерлерде көмек бола алады ма? Көмекші құрал ретінде?
Болатбек: Иә, егер олар сол мәселеге көңіл аударып, жазу бір ізді болсын, қазақ тілінде жазудың ортақ, әркім жан-жаққа бытырамай я болмаса білгенінше,ойына келгенше жазбай осындай жүйеге келсін деген ол бір жағынан қазақ тіліне деген құмет қой. Дамыту, насихаттау ондай нәрсе көметеседі. Ондай нәрсе көп. Мысалы оқулық бар, басқа бар. Кейде одан бағынбай, қатып қалған ережелерге бағынбайтын бірақ логикасы дұрыс нәрселер бар да, жазу стандартына пайдалануға болатын. Мысалы жанағы Назгүл Қожабектің каналы, ол жазған контент басқа. Осындай нәрселерді де жазу стандартына пайдалануға болады.
Жансерік: Болатбек рақмет сізге!
Құрметті достар, әріптестер! Осымен біздің екінші эпизодымыз аяқталды. естеріңізге сала кетейік, жобаны MediaNet халықаралық журналистика орталығы Конрад Адэнауэр атындағы қордың қолдауымен жүзеге асырып жатырмыз. Алдағы уақытта тағы да осы еліміздегі басты тақырыптар төңірегінде мамандармен сұхбаттасамыз. Егер де қосарларыңыз болса бізге фейсбук, инстаграм парақшамызға болмаса жекемізге жазсаңыздар болады. Келесі кездескенше аман-сау болыңыздар!
