«Халық дауысы» ақпарат агенттігіне бюджет тапшылығы мәселесін қазақстандық банктердің жоғары табысы аясында түсіндірген кезде мәжіліс депутаты, Respublica партиясының төрағасы Айдарбек Қожаназаров ұлттық компаниялар «ақшасын банктерге пайыздық негізде салуға құқығы жоқ» деген норманың бар екенін айтты.
Бізде ұлттық компаниялар өз ақшасын банктерге пайыздық негізде салуға құқығы жоқ деген норма бар. Ұлттық компаниялар депозиттен пайда таппасын дегендей айтады. (…) Барлық заңымыз, барлық тәртіп пен ереже банктер күннен-күнге көбірек пайда табуы үшін арнайы дайындалғандай әсер қалдырады.
Айдарбек Қожаназаров
Factcheck.kz редакциясы ұлттық компаниялардың банктен пайыз алуына тыйым салатын норманың бар-жоғын анықтап, бұл мәлімдеменің заңнамаға қаншалықты сай екенін тексеріп көрді.
Үкім: Жалған
Қазақстанда ұлттық компанияларға ақшасын банк депозиттерінде сақтауға және одан пайда алуға тыйым салатын нормаларды қолданыстағы заңнамадан таба алмадық.
Квазимемлекеттік сектор субъектілерінің уақытша бос қаражатын орналастыруды реттейтін жалғыз құжат — Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 14 қыркүйектегі № 960 қаулысы (құжат қолданыста, кейінгі редакциясы 2023 жылғы 5 қазанда қабылданған).
Қаулыға сәйкес, квазимемлекеттік сектор уақытша бос қаражатын банк депозиттеріне және Ұлттық пошта байланысы операторына орналастыруға құқылы. Қаражат кемінде банкте сақталуы керек. Әр банктегі және Ұлттық пошта операторындағы қаражат көлемі уақытша бос қаражаттың 30%-нен аспауы керек (орналастыру күніне сәйкес есептеледі).
Ұлттық компаниялар бұл құқықты белсенді түрде пайдаланып, өздерінің бос қаражатын банк депозиттерінде жинақтайтынын айта кету керек.
Мысалы, «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясының 2023 жылғы жылдық есебінде банк депозиттерінде сақталған бір триллион теңгеден астам қаражат туралы айтылған. Оның 997 млрд теңгесі қысқа мерзімді салымдарға тиесілі болса, 297 млн теңге ұзақ мерзімді депозиттерде жатыр. Сондай-ақ компания 63,8 млрд теңгені жер қойнауын пайдалану шарттарының талаптарына сәйкес екі жылдан астам өтеу мерзімі бар есепшоттарға ликвидациялық қор ретінде орналастырған.
Қаржылық есепте көрсетілгендей, ҚМГ-ның қысқа мерзімді банк салымдары бойынша орташа өлшемді пайыздық мөлшерлемесі АҚШ долларында 5,65%, ал теңгеде 1,38%-ке жеткен. Ұзақ мерзімді банк салымдарының орташа өлшемді мөлшерлемесі доллармен 2,73%, теңгемен 6,23% болған.
«Қазатомөнеркәсіп» ұлттық атом компаниясының 2024 жылдың басында ұзақ мерзімді банк депозиттерінде (кен орындарын қалпына келтіруге арналған болашақ қызметті қаржыландыруға жататын) жалпы сомасы 30,5 млрд теңге сақталған. Арнайы депозиттік шотта жинақталған қаражат 5,7 млрд теңге болған. Қазатомөнеркәсіптің қысқа мерзімді депозиттерінде 62,3 млрд теңге бар.
«Азық-түлік келісім шарт корпорациясы» ұлттық компаниясы өткен жылдың қорытындысы бойынша үш айдан кем өтеу мерзімі бар депозиттерде 709,4 млн теңгенің сақталғанын мәлімдеген (2023 жылдың басында корпорацияның депозиттерінде 6,4 млрд теңге болған). Компания банктердегі қысқа мерзімді долларлық салымдарда 2,3 млрд теңге сақтаған.
Квазимемлекеттік сектор ақшасын неге депозитте сақтамауы керек?
Бұл салада басқа да мәселе бар екенін айта кетейік. Квазимемлекеттік сектор компаниялары бюджеттен бөлінген қаржыны банктердегі депозиттерге орналастырып, жинақтау әрекеттерін депутаттар мен сарапшылар жиі сынға алады. Олардың пікірінше, бұл қаражат банктік салымдарда жинақталып жатпай, экономиканы дамытуға бағытталуға тиіс.
2020 жылдың наурыз айында сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет екінші деңгейлі банктердің ұзақ мерзімді депозиттерінде миллиардтаған бюджет қаражатының негізсіз орналастырылғанын тексерген еді.
«Бұл қаражат нақты мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыруға бөлінген, алайда мақсатты түрде пайдаланудың орнына квазимемлекеттік сектор оны депозиттік шоттарға орналастырып, минималды пассивті табыс алады. Бұл жағдай мемлекеттік міндеттердің уақтылы және сапалы орындалуына кері әсерін тигізеді», — деп берген агенттіктің мәлімдемесін КазТАГ.
Сондай-ақ, осы тексеру нәтижесінде «Аграрлық несие корпорациясы» АҚ басқарма төрағасы Нармұхан Сарыбаев қамауға алынғаны хабарланған. Тергеу нұсқасына сәйкес, Сарыбаев 5,3 млрд теңгені қазақстандық банктердің бірінің депозиттік шотына орналастырып, жүйелі түрде және бірнеше транш арқылы 11 млн теңгеден астам пара алған.