22 наурыз күні кешке лаңкестер Мәскеу түбіндегі Красногорск қаласындағы «Крокус Сити Холл» концерттік залына басып кіріп, келушілерге оқ жаудырып, соңында ғимаратты өртеп жіберді. Ресей билігінің мәліметінше, бүгінге дейін 144 адам қаза тауып, 382 адам жараланған. Шабуыл үшін жауапкершілікті «Ислам мемлекетінің» ауғандық қанаты «Вилаят Хорасан» мойнына алды.
Лаңкестік ұйымдар Орталық Азияның тумалары арасынан өзіне жақтас адамдарды оңай табады. Құзырлы органдар тура жолдан тайып кеткен азаматтарды отанына қайтарып, оларға оңалту бағдарламасын ұйымдастыру арқылы күресуге тырысуда. Осыған орай, Factcheck.kz редакциясы оның Қазақстанда қалай жұмыс істейтінін, терроризммен күресуге және радикалды идеологияға ұшыраған азаматтарды түзетуге мемлекет қанша қаржы бөлетінін анықтап көрді.
Экстремизммен күреске кім жауапты?
Қазақстанда дін мәселесімен айналысатын орталық атқарушы орган да, олардың атауы да үнемі өзгеріп отырады. Басында мәдениет және спорт министрлігіне қарасты дін істері комитеті болса, кейін дербес дін істері және азаматтық қоғам министрлігіне айналды.
2018 жылдың ортасында ол қоғамды дамыту министрлігіне, 2019 жылы ақпарат және әлеуметті дамыту министрлігі болып өзгерді. Былтыр ведомство мәдениет және ақпарат министрлігі болып қайта құрылды. Осыдан кейін мәдениет министрлігіне есеп беретін дін істері комитеті елдегі дін мәселесімен қайтадан айналыса бастады.
Басқарманың міндеттері: конфессияаралық келісімді, азаматтардың діни сенім бостандығына құқығын қамтамасыз ету, сондай-ақ еліміздегі діни экстремизмнің алдын алу.
2024 жылға арналған республикалық бюджет туралы есепте мемлекет комитет жұмысына қанша қаржы бөлетіні бөлек көрсетілмеген. Дегенмен, құжатта бөлімнің қызметіне қатысты болуы мүмкін бірнеше тармақтар бар. Мәселен, мемлекеттік ақпараттық саясатты жүзеге асыруға 62,8 миллиард теңге, қоғамдық келісім саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруға 5,8 миллиард теңге, азаматтық қоғам мен мемлекет арасындағы байланысты нығайтуға 3,2 миллиард теңге бөлінді.
Алдын алу және оңалту
Дін істері комитеті бюджетті қалалық және облыстық әкімдіктерге бөледі. Мемлекеттік қаражатты игеруді дін істері басқармасы жүзеге асырады. Әдетте, олар діни экстремизмге қарсы тұруға және деструктивті ағымдарға бейім адамдарды оңалтуға бағытталған іс-шаралар мен науқандар ұйымдастырады.
Мәселен, Астана қаласы дін істері басқармасы елорда тұрғындары арасында діни экстремизм мен терроризмнің алдын алу бойынша кешенді шараларды ұйымдастыру үшін 274,4 миллион теңгеге келісім-шартқа отырды.
Жұмыс тобының құрамына теологтар кіретін 30 адам болады. Бір жыл ішінде олар исламның радикалды ағымдарының өкілдерімен 1 250 жеке кездесу өткізіп, осы дінді ұстанатын кемінде 40 адам үшін төрт спорттық шара ұйымдастырып, Астана маңындағы колонияларда екі семинар ұйымдастыруға тиіс. Сондай-ақ, дінтанушылар исламның деструктивті ағымының қауіп-қатерін баяндайтын 270 дәріс өткізеді.
Алматы әкімдігі биыл осы тақырып бойынша жетіден астам келісім-шарт жасасқан. Олардың ішіндегі ең ірісі — радикалды ағымдардың ықпалына түскен тұлғаларға арналған консультативтік-сауықтыру орталығын ұйымдастыруға 202,2 млн теңгеге жасалған шарт.
Барлығы 1 300 адам оңалтудан өтеді. Діни қақпанға түскен адамды әлеуметтендіру үшін психологиялық кеңестер, діни әдебиеттерді зерделеу, сондай-ақ мәдени іс-шараларды, соның ішінде киелі жерлерге сапарларды ұйымдастыруды көздеп отыр. Барлық әңгімелер аудиотаспаға жазылып, құжатталады. Сонымен қатар, жыл соңында кемінде 250 адам қазақстандық қоғамның құндылықтарына, ал кем дегенде 130 адам дәстүрлі исламға бейімделсе, тапсырма орындалды деп есептеледі. Мұны қалай өлшеу жоспарланғаны белгісіз.
Сонымен қатар, Алматы әкімдігі радикалды идеологияны ұстанушылармен 1 200 әңгіме өткізуге 138,1 миллион теңгеге келісімге қол қойды. Бұл бағдарламаға психологтар мен теологтар да қатысады. Жобаның негізгі мақсаты — жеткізушінің тізіміне кірген ұстанушылардың жалпы санынан радикалдану деңгейін 10% төмендету. Тізімнің үлгісі берілмеген.
Атырау облысының әкімдігі экстремизммен күрес бойынша тағы бір ірі тендерді аяқтады. Оның сомасы 220 миллион теңге. Сипаттамаға сәйкес, орындаушы кем дегенде 45 маманды (теологтар, дінтанушылар, имамдар) тартуы керек, олар радикалды азаматтарды қазіргі қоғам өміріне бейімдеулері керек.
Оңалту науқаны жергілікті экстремистік топтардың жетекшілерін, экстремистік және террористік құқық бұзушылық үшін сотталғандарды қамтуы керектігі жазылған. Шара ерлердің де, әйелдердің де колониясында ұйымдастырылады. Түрмелерде пропагандаға қарсы фильмдер көрсетіліп, радикализмді ұстанушыларды қоғам өміріне тарту үшін екі дастархан ұйымдастырылуы керек.
Қымбат әрі түсініксіз күрес
«Крокус Сити Холлдағы» терактіден кейін президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың төрағалығымен қауіпсіздік кеңесінің жедел отырысы өтті. Мемлекет басшысы Мәскеу облысындағы бейбіт тұрғындарға жасалған зорлық-зомбылық актісін айыптап, терроризмге қарсы күресте Қазақстанның Ресеймен бірге екенін айтты.
Ақорданың хабарлауынша, отырыс қорытындысы бойынша қауіпсіздік кеңесі ұлттық мүдделерді қорғау және ұлттық қауіпсіздік тәуекелдерін басқару жүйесінің тиімділігін арттыруға бағытталған шешімдер қабылдады. Бұл ретте үкімет терроризм мен экстремизмге қарсы күресті жақсарту үшін нақты қандай шараларды қолға алатыны айтылмады.
Бұған дейін мемлекет діни экстремизм мен терроризмге қарсы тұру бойынша екі ірі бағдарламаны жүзеге асырған-ды. Біріншісі 2013-2017 жылдар аралығында өтті. Сипаттамаға сәйкес, оны жүзеге асыруға ұлттық қауіпсіздік комитеті, бас прокуратура, президенттің күзет қызметі, ішкі істер министрлігі және қорғаныс министрлігі қатысты. Жалпы бюджет 103 млрд теңгеден асып кетті. Екінші бағдарлама 2018-2022 жылдар аралығына бекітілді. Бұл жолы бюджеттен 270 миллиард теңгеден астам қаржы бөлінді.
Үкіметтің 2018 жылғы отырысында сөз алған ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының орынбасары, генерал-майор Нұрғали Білісбеков бағдарламаның басты мақсаты жеке адамның, қоғамның және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету болатынын атап өтті. Акция 80 іс-шарадан тұрды, оның 35-і әлеуметтік сипатта болуы керек еді.
Бұл ретте мемлекеттік қызметкерлердің өздері бюджеттің осылайша ысырап болуын сынға алды. 2022 жылдың ақпанында сенат депутаты Сұлтан Дүйсембинов 270 миллиард жұмсалған бағдарлама күткен нәтиже бермегенін айтты. Оның айтуынша, алдын алу шараларына бюджеттің 4%-і ғана жұмсалған. Сондай-ақ ол Қазақстанда деструктивті ағымдарды ұстанушылар саны жыл санап артып келе жатқанын айтты. Дегенмен қаңтар оқиғасын мысал ретінде келтірді.
Бұдан кейін депутаттар премьер-министр Әлихан Смайыловтан экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимылдың жаңа мемлекеттік бағдарламасын әзірлеуді сұрады. Алайда, ашық деректерге қарағанда, ол әлі басталмаған.
