Қазір сән саласындағы трендтер күн сайын өзгереді. Әлем жұлдыздары мен сән үйлері жаңа идея мен бейнелер арқылы өз беделін сақтап қалуы керек. Бұл, өз кезегінде, тұтынушылардың киім-кешек, косметика және басқа да аксессуарды пайдалану уақытын айтарлықтай қысқартады – өндірілген және қоқысқа кеткен заттардың саны күн сайын артып келеді. Сәннің мұндай жылдам қарқыны қоршаған ортаға қатты әсер етеді.
Factcheck.kz редакциясы сән индустриясының қоршаған ортаға қалай әсер ететінін талдап шықты.
Өндіріс
Суды тұтыну және оның ластануы
Тоқыма өндірісі суды көп қажет ететін сала. БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссиясының мәліметінше, құны 2,5 триллион долларға бағаланатын сән индустриясы әлемде суды пайдалану бойынша екінші орында. Коммерциялық емес Дүниежүзілік табиғи ресурстар институтының мәліметі бойынша, киім өндірісі әлемдегі өнеркәсіптік судың ластануының 20%-не жауапты. Тек матаны бояуға жылына 5 триллион литр су кетеді.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Сауда және даму жөніндегі конференциясы Эллен Макартур коммерциялық емес қорына сілтеме жасап, сән индустриясы жыл сайын шамамен 93 миллиард текше метр суды пайдаланады, бұл бес миллион адамның қажеттілігін өтеуге жеткілікті деді. Бұл кейбір аймақта су тапшылығына айтарлықтай әсер етеді. Бір ғана мақтадан жасалған жейде тігу үшін 2 700 литр тұщы су қажет, деп хабарлайды Еуропалық парламенттің зерттеу институты Дүниежүзілік жабайы табиғат қорына сілтеме жасап.
Суды шамадан тыс тұтынудан басқа, өндіріс кезінде судың ластануын да ескерген жөн. Project Cece тұрақты сән жобасының ақпаратына сәйкес киімнің 90%-і химиялық процесс арқылы зертханаларда жасалған бояғыштарды пайдаланып, синтетикалық жолмен боялады. Әр тонна текстильді бояу үшін 200 тонна су қажет. Олардың жасалу жолына байланысты киім бояғыштары улы және адамдарға да, қоршаған ортаға да зиян болуы мүмкін. Олар биоыдырамайтын, топырақты, суды және жануарларды уландырады.
Пигменттер қауіпті химиялық заттармен толтырылғанымен, бояу қалдықтары табиғатта қалады. Өндірістің көп бөлігі дамушы елдерде орындалады, әсіресе төмен шығындарға байланысты ол су әдетте тікелей су жолына төгіледі. Envirotech Online тігін фабрикалары мен бояу цехтарының қалдықтары кесірінен өзендердің қара түске боялып жатқанын жазады.
Жерді пайдалану
Мақта, зығыр және т.б. талшықтарды өсіру үшін кең жер қажет. Уақыт өте топырақ таусылғандықтан, ол химиялық тыңайтқыштарды қолдануды қажет етеді. Сонымен қатар, химиялық заттар, пестицидтер, зиянкестер мен арамшөптерден қорғау үшін қолданылады.
Кембридж университетінің зерттеуіне сәйкес, мұндай өндіріс әдістері топырақ эрозиясына және деградациясына әкелуі мүмкін. Бұл факторлар органикалық тыңайтқыштарды пайдалану, ауыспалы егіс және басқа да топырақты сақтау тәжірибесі сияқты талшықты дақылдардың қоршаған ортаға теріс әсерін барынша азайту үшін тұрақты ауылшаруашылық тәжірибесін әзірлеу және енгізу қажеттілігін көрсетеді.
Еуропаның қоршаған ортаны қорғау агенттігінің мәліметі бойынша, тоқыма өнеркәсібі жерді пайдалану бойынша дүниежүзінде үшінші орын алады.
Парникті газ шығарындылары
Еуропаның қоршаған ортаны қорғау агенттігі айтқандай, тоқыма бұйымын жасау және тұтыну, әсіресе талшықты өсіру, өндіру, жуу және материалдық қалдықтарды өртеу парникті газ шығарындыларына әкеледі. Мысалы, 2020 жылы тек ЕО-да тұтынылатын тоқыма бұйымдарының өндірісі жалпы алғанда 121 миллион тонна көмірқышқыл газының эквивалентінде немесе бір адамға 270 кг парникті газ шығарындыларына әкелді. Бұл тоқыма өнеркәсібін Еуропадағы климаттың өзгеруіне тұрғын үй, азық-түлік, көлік, демалыс пен мәдениеттен кейінгі бесінші үлкен үлес қосады.
Жалпы алғанда, сән индустриясы әлемдік көмірқышқыл газы шығарындыларының 10%-і, бұл халықаралық рейстер мен кеме қатынасын қосқанның өзінде көп.
Табиғи ресурстарды қорғау кеңесінің NRDC мәліметі бойынша, тек Қытайдың тоқыма фабрикалары жылына шамамен тыныс алу және жүрек ауруына байланысты ауаның ластануы – энергия үшін көмір жағу арқылы үш миллиард тонна күйе шығарады.
Қолдану және қалдық
Сән қалдықтарына тек жарамдылық мерзімі біткен киімдер ғана емес, сонымен қатар тігін фабрикаларының мата қалдықтары мен сатылмаған тауарлар да жатады. Ұлыбританияның қалдықтарды өңдеумен айналысатын Business waste UK компаниясының мәліметі бойынша, бүкіл әлем бойынша қоқысқа кеткен киімдердің 57%-і полигонға түседі. Қазір киімнің орташа қызмет ету мерзімі үш жылдан сәл ғана асады, ал киім 100 болмаса 200 рет кигеннен кейін тозуы керек. Дегенмен, трендтердің жылдам өзгеруіне байланысты, киімдер көп өтпей қоқысқа кетеді.
Тоқыма секторы жыл сайын 92 миллион тонна қалдық шығарады. Киімді өндіруге, пайдалануға және кәдеге жаратуға өзгерістер енгізілмесе, бұл көрсеткіш 2030 жылға қарай 134 миллион тоннаға дейін өседі, деп хабарлайды Business waste UK.
Негізінен жарамсыз болған киімдер жағылады. Қолданылған киімнің жартысы қайта пайдалану немесе қайта өңдеу үшін жиналады, тек 1%-інен ғана жаңа киім тігіледі, өйткені киімді таза талшықтарға қайта өңдеуге мүмкіндік беретін технологиялар енді ғана пайда бола бастады, деп атап өтті Еуропарламент басылымы.
Тағы бір мәселе – киімнен микропластиктердің бөлінуі. Біріккен Ұлттар Ұйымының Қоршаған ортаны қорғау бағдарламасының мәліметі бойынша, мата материалының шамамен 60%-і полиэстер, акрил және нейлонды қоса алғанда, пластиктен тұрады. Бұл маталар жеңіл, берік, қол жетімді және икемді әрі мақтадан жасалған киімдерге қарағанда өндіру үшін әлдеқайда аз суды қажет етеді. Дегенмен, бұл материалдардан жасалған бұйымдар жуылған сайын, олар кішкентай пластик талшықтарын жоғалтады.
Бір жүк полиэфирлі кірді жуу су көздеріне түсуі мүмкін 700 000 микропластикалық талшықтарды босатуы мүмкін, дейді Еуропа Парламентінің зерттеу институты. Текстильден жасалған микропластиктердің көпшілігі алғашқы бірнеше жуу кезінде бөлініп шығады.
БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы Эллен МакАртур қорына сілтеме жасап, синтетикалық өнімдерді жуу мұхит түбінде жыл сайын жарты миллион тоннадан астам микропластиктер жиналады дейді. Бұл проблемадан басқа, киім өндірісінен туындаған судың ластануы жергілікті тұрғындардың, жануарлардың және фабрикалар орналасқан экожүйелердің денсаулығына әсері орасан зор.
Шешім
Сәннің жылдам тұтынуын экологиялық тұрғыда шешімі айналмалы экономика болуы мүмкін. 2022 жылғы наурызда Еуропа Комиссиясы өзінің айналмалы экономика жөніндегі жоспарының бөлігі ретінде тоқыма өнімдерін ұзаққа созылатын, жөндеуге болатын, қайта пайдалануға болатын және қайта өңдеуге болатын, энергия мен ресурсты тиімді етуге бағытталған жаңа ұсыныстар жасады.
Жылдам сән мәселесін шешу және осы саладағы инновацияларды ынталандыру үшін стратегия тоқыма бұйымдарының эко-дизайнына қойылатын жаңа талаптарды, тұтынушылардың неғұрлым саналы шешім қабылдауы үшін әрбір өнім туралы ақпаратты, цифрлық өнім паспортын, олардың көміртек жәек экологиялық ізін азайту үшін компанияларды жауапкершілікке шақырады.
Комиссия ұсыныстары сонымен қатар сатылмаған тауарлардың жойылуын болдырмау, тоқыма бұйымдарынан микропластиктердің әдейі бөлінуін болдырмау, сән индустриясының қоршаған ортаға әсері туралы хабардар ету және т.б. шараларды қамтиды. Толық ақпаратты сілтемеден оқуға болады.
Бұған дейін 2018 жылы Еуропа Парламенті қалдықтарға қатысты директиваны бекіткен болатын. Стратегия тоқыма бұйымдарында қауіпті химиялық заттардың болуымен күресу шараларын қамтиды және өндірушілерді өз өндірісінде неғұрлым саналы болуға және тұтынушыларды тұрақты тоқыма бұйымдарын таңдауға шақырады.
2023 жылғы маусымда Еуропарламент депутаттары ЕО-та шамадан тыс тоқыма өндірісі мен тұтынуын тоқтату шараларын күшейту туралы ұсыныстарын жасады. Органның есебі тоқыма өндірісі процесінде жұмысшылардың құқықтарын, қоршаған ортаны және жануарларды құрметтеуге шақырады.
Еуропарламент басылымында жазылғандай, 2024 жылғы наурызда тоқыма қалдықтарымен жұмыс істеу ережелерін өзгерту туралы идеялар алға тартылды. Атап айтқанда, 2030 жылға қарай қалдықтарды азайту, сондай-ақ өндірушілердің жауапкершілігін арттыру бойынша неғұрлым өршіл мақсаттар ұсынылады – олар өз өнімдерін бөлек жинау, сұрыптау және қайта өңдеу шығындарын жабуға мәжбүр болады.
Экологиялық таза өндірістен басқа, тоқыма бұйымдарын сатып алуға тұтынушылардың саналы қатынасының маңызын атап өтпеуге болмайды. Қоршаған орта және энергетикалық зерттеулер институтының уеб-сайтындағы жарияланым тұтынушыларға қарапайым кеңес береді: киімді азырақ сатып алу; ескі киімді сатып алу және сату; киімді қайта өңдеу бағдарламасы бар брендтерден, сондай-ақ қолжетімді және жоғары сапалы өнімдерді ұсынатын брендтерден киім сатып алу және т.б.
Материалды Factcheck.kz тағылымдамадан өтуші Аружан Манап дайындады
Пікір қалдыру үшін өз аккауныңызға кіріңіз.