«2025 жылға арналған Алматы бюджеті 2022 жылмен салыстырғанда 2,2 есе көп» — осындай тақырыппен 18 желтоқсанда қала әкімдігі рекордтық бекітілген бюджет туралы жаңалық жариялады. Әкім Ерболат Досаевтың айтуынша, алғаш рет 2025 жылға арналған бюджет көлемі 2,2 трлн теңгеден асты.
Бұл жаңалық назардан тыс қалған жоқ. ProTenge жобасы қала қазынасы қаржының басым бөлігін бизнес пен азаматтардан жиналатын салықтар есебінен алатынына назар аударды. Негізі Алматы тұрғындары қаланың бюджетіне 1,8 трлн теңге салық төлеуі керек екені айтылған.
Factcheck.kz редакциясы 2022 жылғы бюджет қалай қалыптасқанын, 2025 жылғы бюджет қалай көрінетінін, рекордтық өсімге не себеп болғанын және қала бұл қаржыны қалай жұмсауды жоспарлап отырғанын анықтап көрді.
«Салықтан демалыс» кезінде салық түсімдері қалай өсті
Әкімдік сайтындағы деректер бойынша, Алматының 2025 жылға арналған бюджеті 2,177 трлн теңге деңгейінде жоспарланған (1, 2). Бұл көрсеткіш 2022 жылғы мәліметтерден жоғары, бірақ Досаев айтқан 2,2 трлн теңге межесіне сәл жетпейді.
Бюджет көрсеткіштері қайта қаралып, нақтылануы мүмкін. Мысалы, 2022 жылғы бюджет бірнеше рет қайта қаралды. Алғашында ол 1, 04 трлн теңге көлемінде жоспарланған-ды, бірақ бірқатар өзгерістерден кейін маусым айында бюджет 1, 253 трлн теңгеге жетті. Соңғы өзгерістер 2022 жылғы 30 қарашада енгізілді.
Қызығы, 2022 жылдан бастап Алматыда ғана емес, жалпы елімізде де салық түсімдері өсе бастады (1, 2). 2022 жыл қорытындысы бойынша, оңтүстік астана бюджетінің кірісі 2021 жылмен салыстырғанда 42%-ке өсті. Бұл көрсеткішке салық түсімдерінің арқасында қол жеткен: небәрі бір жылдың ішінде салықтан түскен кіріс 332 млрд теңгеге өсті. Мұның бәрі шағын бизнеске арналған салықтық демалыс кезінде жүзеге асты.
«Салықтан демалыс» 2020 жылғы 1 қаңтардан 2023 жылғы 1 қаңтарына дейін қолданыста болды. Кіріс салығынан босату 1,2 млн микро және шағын кәсіпкерлік субъектілеріне қатысты еді. Ұлттық экономика министрлігінің мәліметінше, үш жылдық «демалыс» шағын кәсіпкерлерге 380 млрд теңгені үнемдеуге және бұл қаражатты өз қызметін дамытуға пайдалануға мүмкіндік берген.
Алайда салықтан демалыстың мерзімі аяқталмай жатып, 2021 жылғы 2 қыркүйекте қаржы министрлігі шағын бизнесті тексеруге мораторийді алып тастауды ұсынды. Министрліктің сол кездегі басшысы Ерулан Жамаубаевтың пікірінше, адал емес кәсіпкерлер бұл демалысты салықтан жазасыз жалтару мүмкіндігі ретінде пайдаланған. Қаржы вице-министрі Марат Сұлтанғазиев бұл тақырыпты одан да өткір көтеріп, «кәсіпкерлердің жауапсыздығы контрабандашыларға көмектесіп, Қазақстан нарығын заңсыз тауармен толтырды» деп мәлімдеген.
Соған қарамастан, салықтан демалыс мерзімі аяқталғанға дейін, яғни 2023 жылдың басына дейін жалғасты. Бұған қарамастан, мемлекеттік бюджетке түсетін салық түсімдері өсуін тоқтатқан жоқ. 2022 жылы сегіз айдың қорытындысы бойынша, салық түсімінің жоспары 104,5%-ке орындалды.
2023 жылы сегіз айдың қорытындысы бойынша, Ranking.kz аналитиктерінің мәліметінше, Алматыдан мемлекеттік бюджетке түскен түсімдер 1, 054 трлн теңгеге жетіп, барлық аймақтың арасындағы абсолютті рекорд болды. Бір жыл ішінде бұл сома 20,6%-ке өсті.
Рекордтық салықтар — рекордтық бюджет
2025 жылға арналған Алматының бюджеті Астана (925 млрд теңге) мен Шымкенттің (806 млрд теңге) бюджетін қоса алғанда 20%-тен астам жоғары.
2021 жыл соңында, Алматы мәслихаты 2022 жылғы бюджет пен 2023-2024 жылдарға арналған жоспарлы кезеңді қабылдаған кезде, 2023 жылы қала кірісі 1,01 трлн теңге, ал шығыны шамамен 1,004 трлн теңге, ал 2024 жылы кіріс 1,032 трлн теңгеге, шығын 1,03 трлн теңгеге дейін өседі деп болжанған еді.
Алайда 2023 жылы нақты кіріс 1,304 трлн теңгеге жетті (+ 294 млрд), ал шығындар 1,417 трлн теңгеге дейін өсті (+ 413 млрд). 2024 жылы бюджет кірісі 1,513 трлн теңгені (+ 481 млрд), шығын 1,673 трлн теңге (+ 369 млрд) болды.
2025 жыл жоспардан асып түсті және әкім Ерболат Досаев желтоқсанның ортасында орталық коммуникациялар қызметінде өткен брифиңде бюджетке қатысты елде алғаш рет мұндай ауқымды өсім болғанын атап өтті.
2025 жылы қала бюджетінің кірісі 2022 жыл басында жоспарланған сомадан 1 трлн теңгеге артып, 2, 036 трлн теңгеге жетті. Негізгі кіріс, әдеттегідей, салықтық түсімдерден болады. 2025 жылға арналған бюджетте салықтық түсім сомасы 1, 837 трлн теңгеге дейін артады деп жоспарланған.
Керісінше, трансферттердің көлемі 15%-ке қысқарады. 2022 жылы Алматы 198,9 млрд теңге трансферт алды, ал 2025 жылы бұл көрсеткіш 169,1 млрд теңгегедейін төмендейді. Дегенмен, 2024 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 63,47%-ке өскенін атап өткен жөн (2024 жылы трансферт көлемі 103,4 млрд теңге болған).
Сондай-ақ, салықтан тыс түсімдер көлемі де қысқарады (2025 жылы 8,4 млрд теңге, ал 2022 жылы 18,1 млрд теңге болған). Негізгі капиталды сатудан түсетін түсім 2022 жылы 29,4 млрд теңге болса, 2025 жылы бұл көрсеткіш 25%-тен төмендеп, 21,8 млрд теңге болады. Алайда 2024 жылмен салыстырғанда бұл бағытта өсім байқалады: негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер 8,9 млрд теңгені құраған еді, ал 2025 жылы бұл көрсеткіш 143,4%-ке артады.
Қала бюджеті қайда жұмсалады
Ерболат Досаевтың айтуынша, Алматы бюджеті өзінің әлеуметтік бағытын сақтап отыр. Бюджеттің 40%-тен астамы, яғни 894,3 млрд теңге (2022 жылмен салыстырғанда 1,8 есе артық) әлеуметтік салаларға бағытталады.
Ең үлкен шығын білім беру саласына — 590,8 млрд теңге (2022 жылы бұл салаға 329,2 млрд теңге бөлінген) жұмсалады. Екінші орында тұрғын үй-коммуналдық шаруашылыққа жұмсалады — 526,7 млрд теңге (2022 жылы 162,1 млрд теңге болған). Үшінші орында — көлік және коммуникация саласы – 337,6 млрд теңге (2022 жылы бұл көрсеткіш үш есе аз болған — 118,7 млрд теңге).
«Әлеуметтік сала бәрінен маңызды және 15%-ке артты (+110,6 млрд теңге), жалпы көлемі 851,9 млрд теңгені немесе бюджеттің 39,1%-ін алып отыр», — делінген әкімдік сайтында.
Сонымен қатар, «аймақтағы діни жағдайды зерттеу және талдау» сияқты баптар бойынша шығын да артты. 2022 жылы бұл бағытқа 165,7 млн теңге жұмсалса, 2025 жылы 460,8 млн теңге қарастырылған.
«Қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот және қылмыстық-атқару қызметі» бабы бойынша шығын 2022 жылы 32,3 млрд теңге болса, 2025 жылы бұл көрсеткіш 58,3 млрд теңгеге дейін артады.
Әкімдіктің мәліметінше, даму бюджетінің көлемі 2,2 есе артып, 2022 жылғы 207 млрд теңгеден 2025 жылы 455,9 млрд теңгеге жетеді. Бұл қаражатты жол және инженерлік инфрақұрылымды жаңғырту, қаланы абаттандыру және қалалық ортаны жақсарту бойынша ірі жобаларды іске асыруға бағыттау жоспарланып отыр.
Алматы экономикасын дамытатын негізгі фактор шағын және орта бизнес боп қалады. Қазіргі уақытта шағын және орта бизнес қаланың жалпы өңірлік өнімінің 60%-тен астамы тиесілі. 2025 жылы кәсіпкерлікті қолдауға 71 млрд теңге бөлу жоспарланған. Әкімдік болжамы бойынша, 2030 жылға қарай ШОБ-тың қала экономикасына қосқан үлесі 75%-ке жетеді.
Пікір қалдыру үшін өз аккауныңызға кіріңіз.