Наурыз айының соңында орыс тіліндегі интернет сегментінде «COVID-19 вакциналарының денсаулыққа әсерін зерттеген ең ірі ғылыми жұмыс» туралы ақпарат тарады. Онда екпе салынған 99 миллион адамның деректері талданғаны айтылған. Жарияланымдар мен жаңалықтарда вакцинадан кейін миокардит – 610%, жедел энцефаломиелит – 378%, синустық тромбоз – 32,3%, Гийен-Барре синдромы – 249% сынды неше түрлі аурулардың пайда болу қаупі едәуір артатыны туралы мәлімет берілген.
Бұл ақпарат Facebook (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8), Instagram (1, 2, 3, 4, 5, 6), Telegram (1, 2, 3, 4), БАҚ сайттарында (1, 2, 3, 4, 5, 6) және басқа да платформаларда кеңінен тарады. Көпшілік оны вакциналардың қауіпті екенін дәлелдейтін ғылыми дерек ретінде қабылдады.
«COVID-19 вакциналарының зардабы ауыр», «Ғалымдар вакцинаның қорқынышты салдарын анықтады», «Миокардит, тромбоз, сал ауруы, бедеулік: 99 миллион адамның деректері зерттелді» — бұл хабарламаларда қолданылған кейбір тақырыптар.
Бұл жаңалықтың қайнар көзі 24 наурызда инфекционист Ольга Голубовскаяның жеке әлеуметтік желілерінде жарияланған жазба (1, 2, 3) болды. Кейіннен қолданушылар оның мәтінін көшіріп, өзгертулер енгізіп, қосымша ақпаратпен толықтырып тарата бастады.
Factcheck.kz редакциясы бұл зерттеудің мәнін талдап, Голубовскаяның жазбасы мен басқа да жарияланымдарда деректердің қаншалықты дұрыс жеткізілгенін анықтады.
Негізгі қорытындылар
Ольга Голубовскаяның жазбасының қай тұстары қате:
- Вакцинадан кейінгі ықтимал жағымсыз салдар көрсеткіштері айтылғанымен, автор бұл құбылыстар өте сирек кездесетінін, вакцинаның пайдасы оның қаупінен әлдеқайда жоғары екенін, COVID-19-дың өзі денсаулыққа әлдеқайда қауіпті деген зерттеудің маңызды тұстарын назардан тыс қалдырған.
- Жазбада және оның ертерек тараған нұсқаларында қате көп.
- Жазба, автордың ниетіне қарамастан, қорқыныш тудыратын сипатқа ие және қажетті ғылыми контекстсіз берілген.
Осының салдарынан аудитория зерттеу қорытындыларын дұрыс түсінбеді, ал инфекционистің жазбасы бұрмаланып, желіні желдей есіп кетті.
Ғылыми жұмыста не айтылғанын және тараған жазбаларда қандай қате барын бірге тексерейік.
Зерттеудің мән-жайы
Бұл зерттеу 2024 жылғы ақпанда жарыққа шыққан және кейбір ресурстар жазғандай, жаңа жұмыс емес. Антивакциналық қауымдастық бұл зерттеуді бұрыннан қолданып келеді, сондықтан фактчекерлер мен ғылыми коммуникаторлар зерттеу авторларының шынайы қорытындыларын түсіндіруге мәжбүр болды (1, 2, 3).
Бұл зерттеу не туралы? Ғалымдар вакцинациядан кейінгі 42 күн ішінде пайда болатын он үш өте сирек кездесетін жағымсыз құбылыстың қаупін зерттеді.
Жағымсыз құбылыс — кез келген фармацевтикалық өнім енгізілгеннен кейін пайда болатын жағымсыз медициналық жағдай. Бірақ ол міндетті түрде сол дәрінің әсерінен болды дегенді білдірмейді.
Қауіп деңгейі вакцинадан кейін байқалған жағымсыз құбылыстардың көрсеткіштерін (Observed) COVID-19 вакцинасы салынғанға дейін күтілетін немесе фондық көрсеткіштермен (Expected) салыстыру арқылы бағаланады. Егер бақыланған мен күтілетін көрсеткіштердің қатынасы (ОЕ коэффициенті) бірге тең немесе жоғары болса, бұл құбылыстың күтілгеннен жиі кездесетінін білдіреді. Бұл зерттеуде ғалымдар ОЕ коэффициенті 1,5-тен жоғары жағдайларға ерекше назар аударады, өйткені олар вакцина қауіпсіздігіне қатысты әлеуетті сигналдар ретінде қарастырылады. Алайда, коэффициент себеп-салдарлық байланысты дәлелдемейді.
Анализ үшін деректер Global COVID Vaccine Safety Project жобасына қатысатын 8 елдің 10 зерттеу орталығынан жиналды. Бұл 2020 жылғы желтоқсаннан 2023 жылғы тамызға дейін вакцина алған 99 миллионға жуық адамға қатысты мәліметтер.
Зерттеушілер бірнеше вакцинаны зерттеген, бірақ деректердің басым бөлігі үш негізгі вакцинаға тиесілі:
- 183 559 462 доза BNT162b2 — Pfizer/BioNTech (мРНҚ-вакцина)
- 36 178 442 доза mRNA-1273 — Moderna (мРНҚ-вакцина)
- 23 093 399 доза ChAdOx1 — AstraZeneca (векторлық вакцина)
Анализ кейбір жағдайларда ОЕ коэффициентінің жоғары екенін көрсетті: Миокардит: 6,1 (Moderna вакцинасының екінші дозасынан кейін); Гийен-Барре синдромы: 2,49 (AstraZeneca вакцинасының бірінші дозасынан кейін); Жедел диссеминирленген энцефаломиелит (ADEM): 3,78 (Moderna вакцинасының бірінші дозасынан кейін); Қатты ми қабықшасының синустық тромбозы (CVST): 3,23 (AstraZeneca вакцинасының бірінші дозасынан кейін).
Голубовская осы нәтижелерге назар аударып, мынадай қате жіберген:
- Ол нақты вакциналар мен дозаларды көрсетпейді, тек мРНҚ немесе векторлы вакциналар туралы жазады. Алайда зерттеуде көрсеткіштер вакцинаның түріне және дозасына байланысты өзгергені анық. Мысалы, ОЕ коэффициенті 6,1 мРНҚ вакцинасынан кейін емес, Moderna-ның екінші дозасынан кейін тіркелген. Pfizer/BioNTech-тің екінші дозасынан кейін бұл коэффициент 2,86 болған.
- Алғашқы постында Голубовская қателесіп, проценттік өсім көрсеткіштерін қате есептеген. Ол 610%, 249%, 378% және 323% деп жазған, бірақ дұрыс есептелгенде бұл 510%, 149%, 278% және 223% болуы керек еді. Бұл математикалық қате басқа жарияланымдарда қайталанып кеткен.
- Голубовская «AstraZeneca 2023 жылы сәуірде тыйым салынды» деп жазады, бірақ бұл қате ақпарат. Еуропаның дәрі-дәрмек агенттігі вакцинаны өндірушінің өз өтініші бойынша нарықтан алды. Компания бұл шешімді сұраныстың төмендеуі мен жаңа SARS-CoV-2 штамдарына бейімделген вакциналардың пайда болуымен түсіндірді.
Голубовскаяның постын таратқан басқа қолданушылар ақпаратты тағы да бұрмалап жіберген. Кейбір жарияланымдарда «Гийен-Барре синдромының қаупі вакцинацияланғандар арасында 249%-ке жоғары» деп көрсетілген (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10). Шын мәнінде, өсім 149%. ОЕ коэффициенті 2,49 тек AstraZeneca-ның бірінші дозасынан кейін байқалған. Басқа вакциналарда бұл көрсеткіш тіркелмеген.
223% немесе 3,23 сияқты салыстырмалы көрсеткіштер үлкен көрінгенімен, абсолюттік мәнде бұл құбылыстар өте сирек кездеседі. Қатты ми қабықшасының синустық тромбозы: 69 жағдай тіркелді, ал күтілгені – 21 (12 млн доза ішінде). Гийен-Барре синдромы: 190 жағдай тіркелді, ал күтілгені – 76. Мұның өзі AstraZeneca-ның 12 млн бірінші дозасы салынған кездегі көрсеткіш.
Жедел диссеминирленген энцефаломиелит (ADEM): 10,5 млн Moderna-ның бірінші дозасынан кейін 7 жағдай тіркелді, ал күтілгені тек – 2 еді. Зерттеушілер ADEM нәтижелерін сақтықпен түсіндіру қажеттігін ескертеді, себебі сенімділік аралығы өте кең (95% С1: 1.52-7.78).
«Клиникалық жағдайлар туралы кейбір есептер COVID-19 вакцинациясы мен жедел диссеминирленген энцефаломиелит арасында ықтимал байланыс болуы мүмкін екенін көрсеткенімен, бұл байланыстың белгілі бір вакцинамен немесе екпеден кейінгі уақыт аралығымен тұрақты заңдылықтары байқалған жоқ. Сонымен қатар, ірі эпидемиологиялық зерттеулер бұл ықтимал байланысты растамады… Сондықтан, біздің нәтижелерімізді одан әрі зерттеу үшін ауқымды бақылау зерттеулері қажет», — дейді ғалымдар.
Перикардит, миокардит, Гийен-Барре синдромы және қатты ми қабықшасының синустық тромбозы сияқты жағымсыз құбылыстардың қаупі пандемияның бел ортасында-ақ зерттеліп, кеңінен танылған-ды. Зерттеу авторларының айтуынша, олардың жұмысы бұрыннан белгілі «қауіпсіздік сигналдарын» растау мақсатында жүргізілген. Ал, мақалада қарастырылған басқа әлеуетті қауіпсіздік сигналдары одан әрі зерттеуді қажет етеді.
Иммунизация бойынша сарапшы, биолог Әсел Мусабекова Factcheck.kz сайтына берген пікірінде: Егер екпеден кейінгі және SARS-CoV-2 инфекциясынан кейінгі жағымсыз құбылыстарды салыстырсақ, миокардиттер мен тромбоздар инфекциядан кейін әлдеқайда жиі кездеседі және күрделі асқынуларға әкелуі мүмкін, — деп түсіндіреді.
Ғалымдар SARS-CoV-2 инфекциясының тікелей қаупін ескерудің маңызын атап өтеді. Nature Medicine журналында 2021 жылы жарияланған зерттеуге сәйкес, вакцинадан кейін миокардиттің қосымша 1-ден 10-ға дейінгі жағдайы 1 миллион адамға шаққанда тіркелген. SARS-CoV-2 инфекциясынан кейін бұл көрсеткіш шамамен 40 жағдайға дейін жеткен. Annals of Neurology журналындағы басқа зерттеу нәтижелері бойынша, жедел SARS-CoV-2 инфекциясынан кейін неврологиялық сипаттағы жағымсыз құбылыстардың пайда болу ықтималдығы COVID-19 вакцинасынан кейінгі жағдайға қарағанда 617 есе жоғары.
Factcheck.org сайтына берген түсініктемесінде зерттеу авторларының бірі, Андерс Хвид, COVID-19 вакцинасы ауыр сырқаттың алдын алуда өте тиімді болғанын және зерттеуде қарастырылған сирек кездесетін жағымсыз құбылыстардың өзге ғылыми жұмыстарда да өте сирек тіркелгенін атап өтті.
Мұндай ауқымды зерттеулер белгілі бір шектеулерге ие және авторлар оларды ашық көрсетеді:
Түрлі елдегі дерек жинау әдістері мен сапасы бірдей емес, ал есеп беру стандарттары әртүрлі. Денсаулық сақтау жүйесі мен эпидемиологиялық бақылау жүйелеріндегі айырмашылықтар нәтижелердің салыстырмалылығына әсер етуі мүмкін. Сегіз елдегі зерттеу орталықтары вакциналау стратегияларын әртүрлі жүзеге асырды: қолданылған вакциналардың түрлері, дозалау кестелері және басымдық берілген топтар әртүрлі болды. Популяциялық факторлар да зерттеуге ықпал етуі мүмкін, мысалы, созылмалы аурулар деңгейіндегі айырмашылықтар; генетикалық ерекшеліктер; этникалық құрамы мен мінез-құлық үлгілерінің өзгешелігі; бұл факторларды зерттеу шеңберінде толықтай ескеру мүмкін болмады.
Зерттеуден
Сонымен қатар, зерттеу авторлары кейбір елдегі мәліметтердің ықтимал жетіспеушілігі қауіпсіздік сигналдарының маңызын төмендетуі мүмкін екенін ескертеді.
Сондықтан, вакциналар мен жағымсыз құбылыстар арасындағы ықтимал байланыстарды дәлелдеу және олардың клиникалық маңызын бағалау үшін қосымша зерттеулер қажет.
Пікір қалдыру үшін өз аккауныңызға кіріңіз.