Наурыздың аяғы мен сәуірдің басында интернет кеңістігінде 23-24 сәуірде Қазақстан халқы Ассамблеясының (ҚХА) сессиясында Қазақстанның Ресейге қосылуы туралы референдум өткізу жарияланады деген ақпарат тарады.
Бұл туралы бірінші болып оппозиционер, бұрынғы банкир, «Қазақстанның демократиялық таңдауы» қозғалысының (Қазақстанда экстремистік ұйым деп танылған) жетекшісі Мұхтар Әблязов хабарлаған сыңайлы. Ол мұны YouTube-тегі тікелей эфирлерінде (1, 2), сондай-ақ басқа әлеуметтік желілердегі жазбаларында (1, 2, 3, 4, 5, 6) айтты. Жалпы, бұл жарияланымдар он мыңдаған қаралым мен мыңдаған пікір жинады.
Әблязов жазбаларында «Ресейге қосылу» немесе «құрамына ену» туралы айтқанымен, бейнежазбаларында референдум Беларусь үлгісіндегі «одақ мемлекет» құру мәселесі бойынша өтетінін нақтылайды. Бір жазбасында «Ресей құрамына одақ мемлекет мәртебесімен ену» деген тұжырымды қолданады.
Оның айтуынша, бұл ақпарат «әртүрлі арналардан» алынған және ол билік референдум өткізу жоспарларын кейінге шегеруі үшін бұл туралы алдын ала мәлімдеп отыр.
Кейін бұл ақпарат әлеуметтік желілерде (1, 2, 3, 4, 5, 6) және мессенджерлерде тарала бастады. Кей жағдайларда өзгерістерге де ұшырап үлгерді. Мысалы, WhatsApp арқылы тараған хабарламада Қазақстан халқы Ассамблеясы референдум өткізуді жариялағаны айтылып, оның мерзімі ретінде 23-24 сәуір көрсетілген, ал бұл күндері ҚХА сессиясы өтеді.
Әблязов референдум тақырыбын алғаш рет 2024 жылдың қазан айында көтерген. Бұл туралы толық ақпаратты материалдың соңынан таба аласыз.
Қазіргі уақытта не белгілі?
Хабарламаны талдауға кіріспес бұрын, Factcheck.kz болжамдар мен алдағы оқиғаларға қатысты мәлімдемелерді тексерумен айналыспайтынын атап өткен жөн. Біз тек белгілі бір болжамдарда қолданылған деректерді тексеруіміз мүмкін, бірақ бұл ондай жағдайға жатпайды. Біз болашаққа қатысты мәлімдемелерді талдасақ, онда үкім шығарудан бас тартып, тек қолжетімді ақпаратты ұсынып, логикалық қорытынды жасауға тырысамыз.
Сонымен, 20 наурызда Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқы Ассамблеясының 34-сессиясы 23-24 сәуірде өтетінін мәлімдеді. Алайда Ақорда таратқан ресми хабарламада да, жаңалықтарда да референдум туралы ешқандай ақпарат жоқ. Сонымен қатар Қазақстан халқы Ассамблеясы да WhatsApp арқылы тараған хабарламаларға қарамастан, мұндай мәлімдеме жасаған жоқ.
Ал Қазақстан халқы Ассамблеясы төрағасының орынбасары Лугмар Буларов 1 сәуірде Facebook-тегі жеке парақшасында референдум туралы ақпаратты «жалған және арандатушылық» деп мәлімдеді. Оның айтуынша, мұндай мәселе тіпті талқыланбаған.
Жалпы, ашық дереккөздерде референдум өткізу туралы ақпарат мүлдем жоқ – аналитикалық материалдар, сарапшылардың пікірлері немесе талқылаулар кездеспейді. Бар мәлімет тек біз қарастырып отырған жарияланымдармен шектелген.
Бастапқы хабарламада (Әблязовтың сөзінде) айтылып отырған ақпараттың құпия екені меңзелгені түсінікті. Сол себепті бұл мәлімдемені ашық дереккөздер арқылы тексеру мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының «Республикалық референдум туралы» заңына сәйкес, референдум өткізу бастамасы Президентке, Үкіметке, Парламентке немесе барлық өңірді, ел астанасын және республикалық маңызы бар қалаларды тең дәрежеде қамтитын, кемінде 200 000 азаматтан тұратын топқа тиесілі. Алайда референдум тағайындау құқығы тек мемлекет басшысында ғана бар.
Қазақстан халқы Ассамблеясының сессияларында ел үшін маңызды мәселелер көтерілуі мүмкін, соның ішінде референдум өткізу туралы бастамалар да талқылануы ықтимал (1, 2). Кейінгі рет мұндай жағдай 2022 жылдың сәуірінде болған: ол кезде президент Қасым-Жомарт Тоқаев конституцияға өзгерістер енгізу жөнінде референдум өткізуді ұсынған еді.
Алайда, мемлекеттің тәуелсіздігін, аумақтық тұтастығын, шекарасын және басқару формасын өзгерту республикалық референдумға шығарылмайтын мәселелер қатарына жатады. Осы орайда, Беларусь пен Ресей арасындағы одақтық мемлекет үлгісіндегі құрылым құру тәуелсіздіктің, аумақтық тұтастықтың және шекаралардың өзгеруі санала ма деген сұрақ туындауы мүмкін. Бірақ бұл мәселеге қатысты нақты, біржақты жауап жоқ.
Қалай болғанда да, қазіргі уақытта ашық дереккөздерде алдағы ҚХА сессиясында Ресеймен одақ мемлекет құру туралы референдум өткізу жайлы Ассамблеяның мұны терістеген мәлімдемесі ғана бар. Сондықтан бұл хабарламаны жалған деп топшалауға болады.
Контекст
Әблязов референдум туралы алғаш рет 2024 жылдың қазан айында АЭС салу мәселесі бойынша референдум аяқталғаннан кейін сөз қозғағанын айта кету керек. 7 қазанда YouTube-тегі тікелей эфирінде оппозициялық саясаткер «келесі қадам – Қазақстанның Ресей құрамына кіруі туралы жаңа референдум» екенін мәлімдеген. Сонымен қатар ол нақты мерзімін білмегенімен, бұл жақын арада жүзеге асуы мүмкін екенін айтқан.
30 қазандағы тікелей эфирінде, Владимир Путиннің Қазақстанға алдағы сапарына тоқтала отырып, Әблязов болашақта Қазақстанды Ресейге қосу туралы референдум өтетінін, бірақ оның «одақ мемлекет құру» деген желеумен жүргізілетінін айтқан. Оның мерзімі туралы ақпарат та жақын арада белгілі болады деп сендірген.
18 наурызда Әблязов тағы бір видео жариялап, 2025 жылы билік Қазақстанның Ресейге қосылуын «одақ мемлекет құру тетігі арқылы» жүзеге асыруға тырысады деп мәлімдеген.
Кейінірек өткен тікелей эфирлерінде ол бұл референдумның мерзімін нақты атап, оның Қазақстан халқы Ассамблеясының кезекті сессиясына сәйкес келетінін алға тартқан.
Пікір қалдыру үшін өз аккауныңызға кіріңіз.