Илон Маск үнемі дезинформацияның ортасында жүреді — бір тарап оған жоқ қасиеттерді таңса (1, 2, 3, 4), екінші тарап оны қаралайды (1, 2, 3, 4). Ал өзі болса, күмәнді дереккөзден тараған жалған ақпаратты (1, 2, 3, 4, 5) және «өз өндірісіндегі» дезинформацияны қолдап отырады.
Әлемдегі ең бай адамның мәлімдемелері жиі фейктерге толы болып, фактілерді бұрмалайды. Сондықтан, оның өзі де, әлеуметтік желісі Х-та дезинформациямен тығыз байланыста.
Интернет жалған жаңалықтарға толы болғанымен, Масктың беделі мен оның X-тағы 200 миллионнан астам жазылушысы оның тарататын дезинформациясының нақты салдарының барын көрсетеді.
Factcheck.kz редакциясы Илон Масктың жалған ақпарат таратудағы рөлін және оның қоғамдағы өзекті мәселелерге қатысты манипуляцияларын кейінгі мысалдармен талдап көрді.
DOGE-дің «крест жорығы»
Илон Маск сөз бостандығын ең кең мағынада түсінетінін бірнеше рет мәлімдеген — яғни, қалаған нәрсені еш шектеусіз айту құқығы. Мұндай абсолютті ұстаным оның әртүрлі тақырыпта пікір білдіруіне, сонымен қатар өзі үшін ыңғайсыз фактілерді елемей, деректерді еркін интерпретациялауына алып келді.
Өз қарамағына үкімет тиімділігі департаментін (ағылш. Department of Government Efficiency, DOGE) алған Маск мемлекеттік бағдарламаларға қатысты бірнеше манипулятив және жалған мәлімдемелер жасады.
Осындай мәлімдемелердің бірі — әлеуметтік қамсыздандыру басқармасындағы (Social Security Administration) «алаяқтық схемаға» қатысты болды. Маск, Дональд Трамппен бірге, жүз жастан асқан ондаған миллион адамның осы бағдарламаның қатысушысы ретінде есепте тұрғанын және оларға зейнетақы төлемдері жүргізіліп жатқанын мәлімдеді.
Алайда Time журналының жазуынша, заңсыз төлемдер болғанымен, олардың ауқымы мен қасақана жасалғаны туралы мәлімдеме шындыққа жанаспайды. 2015-2022 жылдар аралығында Әлеуметтік қамсыздандыру басқармасы жалпы төлемдердің 1%-тен аз мөлшерінде ғана қате төлемдер жасаған, оның басым бөлігі тірі адамдарға тиесілі болған.
Сонымен қатар, мұндай қателерді болдырмау үшін жүйеде арнайы тетіктер қарастырылған: 2025 жылғы қаңтардың басында АҚШ Қаржы министрлігі (Treasury Department) заңсыз төленген әлеуметтік жәрдемақылар мен басқа да федералдық төлемдерден 31 миллион долларды қайтарып алды.
PolitiFact фактчекерлерінің зерттеуі Маск пен Трамптың үкіметтегі «жаппай қаржылық алаяқтық» туралы мәлімдемелері тым әсіреленгенін көрсетті. Сонымен қатар, DOGE негізінен идеологиялық тұрғыдан сәйкес келмейтін жобаларды сынға алған, олардың арасында алуандық, теңдік және инклюзивтілік, сондай-ақ климаттың өзгеруімен күрес бағдарламалары бар.
Мысалы, Маск DOGE мемлекеттік бюджеттен 16 миллиард доллар үнемдегенін, оның ішінде 8 миллиард долларды иммиграция және кедендік бақылау агенттігі (ICE) мен D&G Support Services компаниясы арасындағы келісімшартты бұзу арқылы үнемдегенін мәлімдеді. Алайда Forbes журналының жазуынша, бұл келісімшарттың нақты құны небәрі 8 миллион доллар болған.
2022 жылы келісімшарт жасалған кезде 8 миллиард долларға дейін қаржыландыру мүмкіндігі қарастырылғанымен, іс жүзінде тек 8 миллион доллар бөлінген. DOGE мұны «ірі шығындарды қысқарту» ретінде көрсеткен. Қате анықталғаннан кейін үкімет тиімділігі департаментінің сайтында көрсетілген сома түзетілді, бірақ бұл туралы ашық мәлімдеме жасалған жоқ.
Бұдан бөлек, 20 ақпанда Newsmax басылымына берген сұхбатында Илон Маск бұрынғы президент Джо Байденді «сайлаушыларды импорттау бойынша үлкен алаяқтыққа» жол берді деп айыптады, бұл заңсыз иммиграция әдейі ұйымдастырылды дегенді меңзеді. Маск бұл мәлімдемені бір жыл бұрын да жасаған-ды, сол кезде PolitiFact оны толықтай жоққа шығарды. Алайда бұл миллиардердің жалған нарративті қайта таратуына кедергі болмады.
Бірақ Илон Маск пен DOGE департаментінің ең мықты қарсыласы USAID агенттігі болды.
11 ақпанда Ақ үйдегі доғал кабинетінде Дональд Трамппен кездесу кезінде Маск дәлел келтірмей-ақ, USAID-тің кейбір шенеуніктері «пара алғанын» және «үкіметтегі көптеген адам қызмет еткен жылдары ондаған миллион долларлық таза капитал жинағанын» мәлімдеді.
USAID-ті жабу туралы шешім қабылданғаннан кейін, Маск бұл агенттікті «коррупцияның ошағы» деп атады. Алайда фактчекерлер оның бұл айыптарына нақты дәлел келтірілмегенін атап өтті.
Илон Масктың кейінгі мәлімдемесі бұрынғы USAID басшысы Саманта Пауэрге қатысты болды. Алайда Factcheck.org тексеруіне сәйкес, Масктың айтқандары 2021-2024 жылдардағы Пауэрдің мүліктік декларацияларындағы мәліметтерді манипуляциялауға негізделген. Нақтырақ айтқанда, Маск Пауэр қызметке кіріскен кездегі жеке капиталының ең төменгі шегін оның қызметтен кеткен кездегі декларациясында көрсетілген ең жоғарғы шегімен салыстырған. Сонымен қатар, есепте тек Пауэрдің жеке табысы ғана емес (оның ішінде кітап сатылымдарынан түскен табысы, зейнетақы және инвестициялық активтері), сондай-ақ оның күйеуі Кэсс Санстейнмен ортақ қаржысы да ескерілген. Санстейн — танымал ғалым, автор және академиялық қызметтен, кітап гонорарларынан, баяндамалардан тұрақты табыс табатын тұлға. Фактчекерлердің мәліметінше, Саманта Пауэрдің жеке қаржылық жағдайы қызметке кіріскен сәттен бастап, отставкаға кеткенге дейін айтарлықтай өзгеріске ұшырамаған.
Бұдан бөлек, Илон Маск әлеуметтік желіде USAID-тің Холлиуд жұлдыздарына ақша төлеп, оларды соғыс кезінде Украинаға жібергені туралы фейк видеоны қоймай бөлісті. Бұл ақпаратты тарату арқылы Маск Украина президенті Владимир Зеленскийдің АҚШ-тағы беделін көтеру мақсатында осындай әдістер қолданылды деген ойды алға тартты.
NBC News деректері бойынша, негізінен ықпалды аккаунттардың посттарына жауап ретінде Маск USAID туралы 160-тан астам жазба жариялаған. Бұл жазбалар оның 216 миллион жазылушысы арасында кең тарап, жүздеген миллион қаралым жинады. Алайда, Маск өз мәлімдемелеріне ешқандай дәлел келтірген жоқ. Бұған қоса, Маск USAID туралы мынадай пікірлер айтты: USAID-ті «қылмыстық ұйым» деп атады; агенттікті «Американы жек көретін радикалды солшыл марксистердің ұясы» деді; оны жай ғана «зұлымдықтың қайнар көзі» деп сипаттады.
Сонымен қатар, Маск X желісіндегі анонимді аккаунт пен DataRepublican сайтының жұмысын қолдап, оны алға тартты. Бұл сайтта USAID-ті жабуға қарсы шыққан саясаткерлер мен БАҚ өкілдеріне қатысты жалған ақпараттар жарияланды. Масктың USAID-ке қарсы күресі күшейіп келеді және оның бұл үдерістегі басты тұлғалардың бірі екені анық.
Миллиардердің еш дәлелсіз мәлімдемелері USAID пен оның барлық гуманитарлық және әлеуметтік жобаларының жағымсыз имиджін қалыптастыруға айтарлықтай үлес қосты, бұл көп жағдайда кремль пропагандасына сай келді. Бұл дезинформациялық кампанияның ықпалы соншалық, оның риторикасы Қазақстандағы «шетел агенттері» туралы пікірталастар аясында кейбір шенеуніктер мен белсенділер тарапынан қайталана бастады.
COVID-19 туралы жалған ақпарат
Илон Маск денсаулық сақтау саласына да қызығушылық танытып, COVID-19 туралы бірнеше рет жалған ақпарат таратқан.
2020 жылғы 19 наурызда, АҚШ-та COVID-19 тарауына байланысты карантин басталған кезде, Маск Twitter-де сәуір айының соңына қарай елде жаңа инфекция жағдайлары болмайды деп болжаған. Алайда, бұл болжам дұрыс болмай шықты, ал АҚШ-та миллионнан астам адам коронавирустан көз жұмды.
Оның ең даулы мәлімдемелерінің бірі — балалар «вирусқа мүлде сезімтал емес» деген сөзі болды. Бұл тұжырым медициналық деректерге мүлде сәйкес келмейді. Twitter компаниясы жалған ақпаратқа қарсы шаралар қабылдағанына қарамастан, бұл туит жойылған жоқ. Маск пандемия қаупін төмендетуге тырысып, жалған нерративтерді қолдап, қоғам реакциясын «ақымақтық» деп атады және COVID-19-ды тұмаумен салыстырды. Алайда, коронавирус әлдеқайда жұқпалы әрі өлімге әкелу ықтималдығы көбірек.
Илон Масктың вирус қаупін жоққа шығаруы оның аудиториясының мінез-құлқына тікелей әсер етуі мүмкін еді. Егер адамдар қауіпсіздік шараларын сақтамай, дәрігерлердің кеңестерін елемесе, бұл инфекцияның тарауын күшейтіп, денсаулыққа ауыр тиюі мүмкін.
Бұдан бөлек, Маск еш негізсіз COVID-19 тесттері 80% жалған оң нәтиже береді деп мәлімдеген және гидроксихлорохинді COVID-19-ды емдеудің тиімді құралы ретінде насихаттаған. Бірақ бұл дәрінің әсері ғылыми дәлелденбеген.
2022 жылдың қарашасында Twitter-ді сатып алғаннан кейін, Маск әлеуметтік желіде COVID-19 туралы жалған ақпаратты таратуға қойылған барлық шектеулерді алып тастады. Бұл шешім оның мүддесіне сай келді — 2023 жылғы ақпанда Маск коронавирус АҚШ қаржыландыратын қытай зертханасында жасалған биологиялық қару деп мәлімдеді.
Бұған дейін біз коронавирус жасанды түрде жасалған деген теориялардың ешбір ғылыми дәлелі жоқ екенін және бұл нұсқаны әлемдік ғылыми қауымдастық мойындамайтынын жазғанбыз.
Басқа астыртын теориялар
Илон Масктың жарияланымдары мен ретвиттерінде конспирология жиі кездесетін тақырыптардың бірі.
2022 жылы Маск АҚШ өкілдер палатасының спикері Нэнси Пелосидің күйеуіне жасалған шабуыл шын мәнінде Пол Пелосидің секс-жұмыскермен арадағы масаң төбелесі болған деген қауесетті таратуға ықпал етті. Кейін Tesla басшысы бұл жазбасын өшіргенімен, ол Santa Monica Observer-ге сілтеме берген еді — бұл басылым жалған ақпарат таратуымен танымал.
2024 жылдың қазанында, жойқын Хелен дауылынан кейін, Илон Маск төтенше жағдайларды басқару федералды агенттігін (FEMA) еш дәлелсіз айыптады. Ол агенттік дауылдан зардап шеккендерге көмек көрсетуді бөгеді, қайырымдылық ретінде берілген заттарды тартып алды, сондай-ақ заңсыз мигранттарға көмек көрсеткендіктен қаржы тапшылығына ұшырады деп мәлімдеді.
Сонымен қатар, Маск АҚШ-тың азаматтық авиация федералды басқармасы дауылдан зардап шеккен Солтүстік Каролинадағы аудандарда әуе кеңістігін жабуды жоспарлап отыр деп мәлімдеді. Бұл теориялардың барлығы FEMA және АҚШ көлік министрі Пит Буттиджич тарапынан теріске шығарылды.
«Дезинформация Хелен дауылының немесе кез келген басқа апаттың салдарымен күресуге бағытталған күш-жігерді жоққа шығарады, өйткені бұл зардап шеккендердің FEMA-ға сенім артып, бізден көмек сұрау ықтималдығын төмендетеді».
Кит Тури, FEMA-ның реакция және қалпына келтіру жөніндегі басшысының міндетін атқарушы
2023 жылғы мамырда Илон Маск миллиардер Джордж Соросты «адамзатқа өш» деп айыптады. Бұл айыптау Сорос Tesla-дағы акцияларын сатқаннан кейін айтылған. Маск Соросты “X-адамдар” комиксіндегі зұлым Магнетомен салыстырды, ол да, Сорос сияқты, Холокосттан аман қалған кейіпкер. Бұл мәлімдеме антисемиттік астыртын теорияларды қайталағаны үшін сынға ұшырады. Бірақ Маск жауап ретінде Джордж Сорос «өркениеттің негізін бұзғысы келеді» деп жауап берді.
Антидиффамациялық лиганың бас директоры Джонатан Гринблатт Масктың сөздері экстремистерге жігер беретінін ескертті. Ол Джордж Соростың оңшыл радикалдар тарапынан жиі «абсолютті зұлымдық» бейнесінде көрсетілетінін атап өтті. Көптеген сыншы Масктың бұл мәлімдемелерін қауіпті әрі Сорос пен еврей қауымдастығына қарсы шабуылдарды күшейтуі мүмкін деп бағалады.
Сол айда Илон Маск Техас штаты астанасының маңындағы сауда орталығында болған жаппай атысқа кінәлі неонацистік шабуылдаушы туралы жалған ақпарат таратты. Bellingcat зерттеуіне сәйкес, қаскөй Маурисио Гарсия оңшыл радикалдық экстремистік көзқарастарды ұстанған. Бірақ Маск бұл зерттеуге күмән келтіріп, Гарсияның идеологиялық ұстанымдары туралы мәліметтер қоғамдық пікірді манипуляциялау үшін жасалған «психологиялық операция» деп мәлімдеді.
Алайда кейіннен билік және бұқаралық ақпарат құралдары Гарсияның ақ нәсілдің үстемдігі идеясын қолдағанын, оның нацистік татуировкалары мен оңшыл экстремизмге қызығушылығы болғанын растады. Оның киімінде RWDS (Right Wing Death Squad — «Оңшыл қанаттың өлім жасағы») деген жазуы бар таңбасы болған.
Масктың бұл мәлімдемелері Bellingcat командасына қарсы оның жазылушылары тарапынан онлайн-қудалау толқынын тудырды. Ал Масктың «психологиялық операция» туралы туитінен бірнеше күн өткен соң, X алгоритмі Bellingcat аккаунтын шектеп, оны іздеу нәтижелерінен алып тастады.
Илон Маск өз мәлімдемелерінің шынайылығын тексермейтінін және бұрын жоққа шығарылған астыртын теорияларды таратуды жалғастыратынын көрсетті.
2024 жылдың қазанында Пенсильванияда Дональд Трамптың жақтастарының алдында сөйлеген сөзінде Маск Dominion Voting Systems компаниясының сайлау құрылғылары дауыс беру нәтижелерін бұрмалайды деген теорияны алға тартты. Бұл теория Трамп жақтастары тарапынан 2020 жылғы сайлаудағы жеңілісті ақтау үшін кеңінен қолданылған-ды. Бірақ содан бері бұл «ұрланған сайлау» теориясы бірнеше рет теріске шығарылған (1, 2, 3).
Еркіндік пе, хаос па?
Илон Масктың абсолютті сөз бостандығына деген ұстанымы оған көптеген қолдаушы алып келді. Оның сенсациялық мәлімдемелері қоғамдағы негізгі пікірге жиі қайшы келеді. Бірақ сөз бостандығы мен хаостың арасындағы шекара өте нәзік, ал оны бұзу жаһандық салдарға әкелуі мүмкін. Әсіресе, мұны әлемдегі ең бай адамның, сонымен қатар әлемдегі ең танымал әлеуметтік желілердің бірінің иесі айтқанда басқаша сипат алады. Маск өз мәлімдемелерінің деректерін тексеруді қажет деп санамайды, фактчекиңге қарсы және өз пікірін факт ретінде қабылдайды. Бұл жағдай оның аудиториясы мен қоғамға тигізетін ықпалының қауіпті болуына алып келеді.
