Shyndyq подкасының екінші маусымын жалғастырамыз. Бұл маусымда біз назарды вакцина саясаты һәм адам құқықтарына аударатын боламыз. Сонымен қатар, біздің басты бағытымыз – жалған ақпарат пен манипуляция тақырыбын да қамтимыз. Өткен эпизодта журналистік зерттеу жайлы сұхбаттасқан болатынбыз. Осы жолғы қонағымыз – Оразай Қыдырбаев, медиа сыншы . Подкастың тақырыбы – өшпенділік тілі жайлы болмақ.
Жансерік: Сәлем, достар! Баршаңызға қайырлы күн! Бүгін бізде шындық подкастының кезекті эпизоды. Бүгінгі біздің қонағымыз – медиа сыншы Оразай Қыдырбаев.
Оразай, қош келдің!
Оразай: Қош келдік!
Жансерік: Жалпы Оразай, сен өзің медиасыншысың. Медиасыншы деген түсінік қалай, ол не деген сөз жалпы? Қалай ойлайсың өзің?
Оразай: Медиасыншы дегенді былай түсіндіргім келеді. Ол өзі журналист ретінде ешқандай материал жазбайтын адам. Бірақ журналисттердің жазғандарын сынап, талқылап, артық тұстарын және кем тұстарын көрсетіп, сөйтіп бір талқылап отыратын адам.
Жансерік: Сонда қараңыз медиасыншы, бізде қазір қоғамда көптеген адамдар айтып жатады ғой бір нәрсені сынасаң не болмаса талқыламастан бұрын сен бірінші сол дәрежеге жетіп ал, өзің бірінші жазып ал деген сияқты. Осы нәрсеге қалай қарайсың? Мысалға сен бір материал жазу үшін өзің бірнәрсені көру керек емессің бе иә? Әлде көрмей-ақ сынай беруге бола ма?
Оразай: Жалпы, негізі журналистикаға байланысты екі түрлі түсінік қалыптасқан. Журналистикалық білім беру жалпы медиа саласында қызмет атқаруға байланысты біреу ол АҚШ-тың моделі. Ол жақта көбіне практикаға мән береді. Сен университетте оқу я болмаса академиялық білімің маңызды емес. Сенің журналистік негізгі дағдыларды білуің, оны күнделікті өмірде пайдалана білуің маңызды екінші көзқарас бұл Еуропалық көзқарас деп аталады. Ол жақта көбіне теорияға мән беріледі. Ол жақта біз праңтикаға бармас бұрын теорияны меңгеруіміз керек, академиялық білім алуымыз керек деген секілді көзқарас қалыптасқан. Медиасыншы ретінде мен көбінесе екінші көзқарасқа қараймын. Және сол журналисттердің өнімін сол теориялық тұрғыдан, этикалық тұрғысынан сынға алатын боламын. Бұл жағынан келгғнде қатты үлкен мәселе болмайды деп ойлаймын. Себебі менің өзімнің осы зерттеу тақырыбым медиаға қатысты. Медиаға қатысты түрлі теориялық еңбектер оқығанмын. Сол себепті өзімді бір “диван сарапшысы” деп немесе ештеңке бітірместен сынға алады деп айта алмаймын.
Жансерік: Яғни, белгілі бір теория арқылы сынап отырсың иә сонда?
Оразай: Жалпы, теориялардың мақсаты не? Теориялардың мақсаты – ол әлемді түсіну және бір шындық жайлы көзқарас қалыптастыру. Және әлемде болып жатқан оқиға-құбылыстарды шынайы мағынада түсіндіру. Мен осы тұрғысынан қарастырып. Сол арқылы медианы сынға алып. Яғни, қай жерде бейтараптық қағидасы бұзылды? Қай жерде этикаға сай емес материал жарияланды деген сияқты. Солардың әрі қарай түзелуіне ықпал еткім келеді.
Жансерік: Енді қара Оразай медиасыншы, медиасын дегеніміз осының төңірегінде болады. Басында енді сені осылай шынықтырып алдым. Бүгінгі тақырыбымыз өшпенділік тілі жайында сөйлеспекшіміз. Қалай ойлайсың өшпенділік тілі дегеніміз не? Енді сен осы салада жүргеніңе бірақ уақыт болды. Қаншама зерттеулер жасадың. Қанша медиаларды қарадың, қанша газет-журналдарды сайттарды ақтардың. Кейбір жерде ғадауат тілі дейді, кейбір жерде өшпенділік тілі дейді енді былайша айтқан кезде о ының бір сипаттамасы не болмаса мағынасы бар ма?
Оразай: Иә, негізі мен көбінесе өшпенділік тілі емес, ғадауат тілі деп қоладанамын. Негізінде бұл ұғымға байланысты көптеген анықтама бар. Біреулер құқық тұрғысынан қарастырады біреулер этика тұрғысынан қарастырады дегендей. Бірақ біз бұл ұғымның не мағына білдіретіндігін ашуымыз үшін екі мөзге назар аударуымыз керек. Біріншісі – өшпенділік, екіншісі тіл. Өшпенділік деген не нәрсе? Ол- сіз қандай да бір ақпаратты қабылдағаннан кейін бір адамға деген не болмаса бір топқа деген сіздің жеккөрініштілік сезіміңіз оянуы керек. Өшпенділік дегғн сол мағынаны білдіреді. Жек көру сезімінің оянуы. Сіз оны жай ғана жек көресіз бе әлде бір физикалық зардап тигізгіңіз келе ме, не болмаса психологиялық зиян келтіргіңіз келе ме деген секілді сондай бір біреуді жек көру және жек көруден туатын әрекеттерге апаратындай бір жағдай. Осыны біз өшпенділік деп айтамын. Екіншісі – тіл. Тіл дегенде көбіміз тек сөздерді ойлаймыз. Бірақ ол тіл деген тек сөздерді ғана білдірмейді. Сонымен қатар бізге ақпарат беретін, мағына таситын бүкіл сөздерді айтады. Мысалы фотосуреттер немесе видеолар не болмаса қабырғаға сызып кеткен әлдебір графити суреттер немесе көшедегі билборттар олардың барлығы бізге қандай да бір мағына береді қандай да бір ақпарат береді. Яғни өшпенділік тілі дегеніміз қандай да бір сөз. Ол сөздің нәтижесінде сіздің біреуге деген жек көрінішіңіз оянады және сол жең көрініш үстінде қандай да бір залал келтіруді қалайтын боласыз. Қалау сезімі пайда болады. Біз осыны өшпенділік тілі не болмаса ғадауат тілі деп атаймыз.
Жансерік: Сонда өшпенділік тілі ол тек қана сөз ғана емес графити болсын, сурет болсын, видео болсын бәрі арқылы жасалынады аха? Мысалы графити дегенде маған елбасының историясы есіме түсіп тұр. Білетіе шығарсың сызып қояды, қайтадан жасап қояды. Осы тұстан маған бір ой келіп тұр яғни тіл ғана емес кез-келген жест дейді ғой сол арқылы білдірілген.
Оразай: Мысалы бір саясаткер Гитлердің тілінде ым-ишара жасайтын болса не боомаса ортаңғы саусағын көрсететін бооса ол бірден қоғам тарапынан сынға ұшырайды. Себебі сол ортаңғы саусақ не болмаса Гитлердің әрекетін жасау барлығы белгілі бір символдарға, белгілі бір мағыналарға сілтеме береді.
Жансерік: Мысалы сен айттың ғой кез-келген адам ақпарат оқыған кезде ішіндегі жек көрініштігі оянады дедің. Енді кімді кінәласақ болады? Мысалы журналист бір дұрыс емес ақпарат таратқан журналист кінәлі ме, жоқ әлде өз-өзінің эмоциясынс ерік берген, өз-өзін ұстай алмай қалған топқа бір жеккөрініштігін көрсету үшін комментарий, неше түрлі боқтық сөз жазған адам кінәлі ме? Бұл жерде белгілі бір тарапты кінәлауға бола ма или қалай?
Негізі өшпенділік тілі дегеніміз – ол тек біреудің ашу ызасын тудыратын сөз ғана емес сонымен қатао ашу ызамен яғни біреуге деген жек көрніштілікпен жазылған сөз. Және ол сөз басқалардың да жеккөрініштілігін тудыруы керек. Осы тұрғыдан иә ғадауат тілін тарататын журналисттер де, сол ғадауат тілін қабылдағаннан кейін соған комментарий жазатын аудитория да барлығы бұл жаңынан кінәлі. Негізі осы жерде мынандай бір маңызды нәрсе бар.
Оразай Қыдырбаев
Бұрынғы заманда ХХ ғасырдвң ортасына дейін этика әсіресе медиа этикасы хабарлама тарататын адамдарға қатысты еді. Мысалы журналистер, редакторлар немесе медиа басшылары деген сияқты, олардың медиа арқылы таратқан хабарлары этикаға сай бооу қажет еді. Себебі теледидар не болмаса радиолар олар тек журналисттердің қолында еді. Журналисттер ғана тікелей аудиторияға хабар тарататын. Қпзіргі таңда интернет пайда болды және әлеуметтік медиа ортаға шықты. Осылайша кез-келген адам ақпарат өндірушіге айеалып кетті. Медиа этикасы бұрынғыдай тек журналисттерге ғана емес енді бәрімізге қатысты. Кез-келген адам әлеуметтік медиада жазған посты үшін не болмаса жазбай-ақ тек бөліскен посты үшін жауапты болады.
Жансерік: Яғни, осы тұрғыдан медиасауат деген тренд болып тұр иә сонда. Кез-келген адам медиасауатты болуы керек. Не түсіріп, не жасағанын, кімге не жазғанының шекпрасын білуі керек аха сонда? Енді қара Оразай, біз өшпенділік тілін қалай анықтаймыз? Оның белгілі бір шекарасы бар ма? Енді өзің осы тұрғыдан қаншама зерттеулер жасадыу, қаншама медиаларды ақтардың. Шекарасы немесе анықтау жолы бар ма?
Оразай: Иә, негізі өшпенділік тілі жайлы анықтамалардың ішінде маған қатты ұнайтын анықтама бар. Понковский деген ғалым бар.
Ғадауат тілі немесе өшпенділік тілі дегеніміз – кез-келгер адамның нәсіліне, шыққан тегіне, жынысына, жыныстық бағытына, ұлтына, тіліне, дініне, әлеуметтік статусына, мамандығына, денсаулық жағдайына, мүгедектігіне, кескін келбетіне байланысты зорлық-зомбылыққа шақыратын не болмаса негатив көзқарастар қалыптастыратын бүкіл мағыналарды, контентті біз ғадауат тілі деп атаймыз.
Яғни негізі бұл өте ұзақ анықтама. Қысқаша айтқан кезле қоғамдағы белгілі бір адамды немесе топты оның белгілі бір ерекшелігіне байланысты кемсітетін, қорлайтын және ол топ өкіліне зорлық-зомбылыққа шақыратын және нпгатив көзқарас тудыратын кез-келген ойды бір сананы біз ғадауат тілі деп атаймыз. Енді ғадауат тулін біз қалай анықтаймын. Белгілі бір хабарды көргеннен кейін біреуге жеккөрініш сезімі пайда болатын болса және жеккөрініш сезімі нақты бір адамның кімдігіне байланысты болса яғни бұл адамның жеккөрініш сезімі бар деген сөз. Мысалы бір адам қылмыс жасаған болуы мүмкін. Және ақпаратты таратушы адам ол адамның ұлтын хабарлайды.
Мысалы пәленше деген дүнген бір қазақты ұрып кетіпті я болмаса бір қазақтың үйін тонап кетіптідеген сияқты айтуы мүмкін. Соны қабылдағаннан кейін дүнген этикалық тобына жағымсыз бір көзқарас қалыптастырады немесе қалыптастыруы мүмкін. Бірақ біз бұл жерде мына нәрсені білуіміз маңызды. Ол адам дүнген болғаны үшін қылмыс жасаған жоқ. Ол адам жаман адам болғаны үшін, қылмыскер болғаны үшін қылмыс жасады. Және оның қылмыс жасауына ұлтының еш қатысы жоқ. Өкінішке қарай ғадауат тңлі бір-біріне байланыспайтын нәрселерді байланыстыратын белгілі топтарды кемсітетін, шектететін, оларды зорлық-зомбылық жасауға шақыратын, олар жайлы негатив қалыптастыратын сондай бір негатив ойлар қалдырады.
Жансерік: Енді қара Ореке, мына жерде мына нәрсені ұмытпаған жөн. Мысалы сөз бостандығы деген нәрсе бар. Кез-келген адам ойын ашық жеткізе алады. Енді сөз бостандығы мен өшпенділік тілі екеуі шекаралас жатыр ма? Осы тұста мысалы екеуінің бір-бірінен өтіп кететін жағдайлары бола ма? Мен сөз бостандығы деп ойыма келгенді айтсам ол өшпенділікке кетіп қалады да. Енді ана жақтан, өшпенділіктен шектеп тастаса менің сөз бостандығымды шектеп тастайды иә? Осы тұстан қалай айтса болады?
Оразай: Иә, өте қызық сұрақ, шынымен сөз бостандығы мен ғадауат тілінің арасында шекара өте бұлыңғыр. Оны екі тарап та өзіне жақсы пайдалануға тырысады. Мы плы ғадауат тілін айтатындар сөз бостандығына сілтейді, сөз бостандығын шектегісі келетін адамдар ғадауат тіліне сілтейді.
Жарсерік: Иә, проблема осында жатыр ғой. Мысалы мемлекет ғадауат тілі деп сөз бостандығын шектеп жіберуі де мүмкін. Ал, сөз бостандығын айтатындар менің сөзім деп басқа ұлтты айтуы мүмкін. Енді осы проблеманы қалай шешуге болады?
Оразай: Біз негізі бұл жерде мынаны анықтап алуымыз керек. Сөз бостандығы дегеніміз не және ғадауат тілі дегеніміз не? Олардың айырмашылығы неде? Ғалауат тілі ең алдымен адамның құқығына қайшы. Ғадауат тілінің кімге бағытталғаны болсын ол адамның құқығын шектейді. Ал, сөз бостандығы болса ол керісінше адамның құқығын қорғайды және адамның құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Мысалы, өзім жазғы күні осы ғадауат тіліне байланысты семинар-тренингтер өткіземін, кейсті көрсеткен едім қатысушыларға. Ол кейс мынандай. Ресейде осыдан біраз уақыт бұрын “Медуза” басылымының журналисіне мынандай қастандық жасалды. Қастандық болғанда оның сөмкесіне, үйіне салып жіберіп,қамауға алды және сол кезде әлемде әлеуметтік медиа арқылы және басқа да мессенджерлер арқылы адамдар байланысып бір-бірімен сол журналистті қорғау үшін алаңға шығып қолдан ұйымдастырылғанын дәлелдеуге тырысты. Өйткені ол журналист белгілі бір саяси топтарды, бизнесмендерді тексеруге алып, үнемі материалдар жариялайтын. Сөйтіп, қарапайым халық өкілдері ол журналистті қорғап қалды және кейін ол бостандыққа шықты. Оның үстінен іс қозғаған адамдардың өзі жалған айып таққаны үшін айыпқа тартылды. Және екінші бір оқиға бар. Ол өкінішке қарай, өте қайғылы оқиға. 2017 жылы болды. Мьянманың Рохинжа деген өңірінде мұсылмандар мекендейді. Негізі Мьянманың басым көпшілігі буддисттер. Және сол буллизмді ұстанатын, мұсылмандарды жек көретін кейбір медиа арқылы түрлі хабарлар тарата бастады. Мұсылмандар осылай Мьянманың әскери тобына шабуыл жасады. Олар террористтер, олар қарапайым халықты қырып жатыр. Және мұсылмандарды біз өзіміздің елімізден қуып шығуымыз керек және оларды қырып жоюымыз керек. Сондай мағынада материалдар жариялаумен болды. Және оның нәтижесі ХХІ ғасырдың ең үлкен апаттарына әкелді. Онда мыңдаған адамдар өлтірілді, бәленбай мың адам өз елінен қашып кетті. Сөйтіп өте қайғылы бір оқиғаға апарды. Бұл адамдардың ғадауат тілінің таратылуының нәтижесінде болды. Бұл екі кейс арқылв мен не айтқым келеді. Біріншіден, сөз бостандығы адамның құқығын қорғайды. Біздің адам құқықтары декларациясында жазылған , өзіміздің конституциясында жазылған адамның құқықтарын қорғауға кепілдік береді. Ал ғадауат тілі болса керісінше адамның құқықтарын шектейді. Ол адамдарды қудалауға, кемсітуге, қырып-жоюға шақырады. Сол себепті біз сөз бостандығын барынша қолдауымыз керек және барынша қорғауымыз керек. Ал, ғадауат тіліне барынша жол бермеуіміз керек. Яғни біз қандай да бір хабарламаны айтатын адам бұл мен сөз бостандығым деп айтатын болса біріншіден бұл адамның құқығына қайшы келе ме келмей ме деп қарастыруымыз керек. Яғни ол адамның құқығына қайшы келетін болса онда ол ғадпуат тілі. Оны бұғаттауымыз керек немесе сол сөздің авторын жауапқа тартуымыз керек деген секілді. Ал, керісінше ол адамның құқығын қорғайтын болса онда барынша қолауымыз керек.
Жансерік: Сен енді мысалдармен айтып жатырсың. Енді мысалдармен талқылап көрейікші. Қуат Ахметов деген азаматтың “Тіл майданы” деген қозғалысы болды. Өзің білесің осы жазда басталды. Енді қара Қуат Ахметовті көбі қолдады бізде. Ойбай дұрыс жасап жатырсың. Біздің мемлекетімізде бір ғана тіл болуы керек. Ол – қазақ тілі. Барлығы қазақша сөйлеу керек деген сияқты. Қуат Ахметов бірақ бағанағы қозғалыс мүшелері кез келген магазинге немесе басқа да бір жерге барып, қазақша сұрайды немесе қазақша білмегендерге қазақша талап етеді. Мысалы ол жерде басқа ұлт өкілі болуы мүмкін, яғни сол адамдарға деген бір өшпенділікті оятады. Яғни, келесі жағынан қараса ол өшпенділік тілін тудырып жатыр да. Осы дауды мысалы көбісі қолдады. Мемлекет тарапынан ұмытып қалыппын Грузияға қашып кетті иә қателеспесем.
Оразай: Грузияға емес Украинаға.
Жансерік: Осы мысал төңірегінде қалай ойлайсың? Бір ғадауат тілі екінші ғадауат тілін тудыра ма?
Оразай: Иә, негізі ғадауат тілінің ең үлкен жағымсыз жағының бірі ол бір адам ғадауат тілін айтқаннан кейін ол адам ол жоқ болып кетпейді. Ол басқаларының да реакциясын тудырады. Тіпті оған қарама-қарсы реакцияны да тудырады. Мысалы Қуат Ахметовтың әрекеті кейде этикаға сәйкес болмауы мүмкін. Себебі өте дөрекі түрде сатушыдан талап ету қазақша сөйле деп сөйтіп. Ол сатушы тіпті қазақша сөйлеуді қаласа да ол адамға дөрекі түрде сұрағанына наразылық етсе де кейбір жағымсыз ойларды айтуы мүмкін. Осылайша ол бір Қуат Ахметовтің әрекетінен кейін оған қарсы да бір өшпенділік тілі ортаға шығуы мүмкін.
Жансерік: Көрдіңіз бе сонда осы жерде бір ғадауат тілі екінші ғадауат тілін туғызуы мүмкін ғой.
Оразай: Негізі, ағылшын мәдени зерттеулер деген медиада, медиа зерттеулерде маңызды мектеп бар. Сол мектептің өкілі Стюари Холл деген ғалым аудиторияның ақпаратты қабылдауын үш түрге бөліп қарастырады. Оның ойынша ақпарат ешқашан ақпаратты айтқысы келген адамның ойынша қабылданбайды. Керісінше аудитория әркім өзінің түсінуі бойынша қабылдайды. Мысалы менің інім бар. Ол мен не айтсам да қарсы шығуға тырысады. Себебі маған бағынышты болғысы келмейді. Сөйтіп мен оған жанашырлықпен қаьың киіміңдә ки, далада тоңып қаласың десем міндетті түрде оны менің айтқанымды жаеымсыз сипатта қабылдағысы келеді. Далада күн ыстық немесе алдымен өзің киіп ал деген сияқты. Немесе сен өзің бас киім киген жоқсың, маған неге ки деп айтасың деп менік айтқым келген нәрсені дәл менің айтатынымдай емес қалағанындай түсінеді және оны ортаға шығарады. Дәл сол секілді қандай да бір ғадауат тілі екінші бір ғадауат тілін ортаға шығарады және оны қабылдаған адамдар оны одан сайын таратып, одан сайын үдетіп бір қайғылы жағдайларға апарады.
Жансерік: Яғни, Қуат Ахметовтың осы бір нәрсесін Дәурен Абаев ұлтшылдық деген бір баға берді да. Енді осы тұста Дәурен Абаевтың айтқан сөзін ғадауат тіліне жатқыза аламыз ба?
Оразай: Өте қызық сұрақ екен. Негізі ғадауат тілі ашық формадағы және жабық формадағы деп қарастыруға болады. Сондай екі формада. Ашық формадағы ғадауат тілін бірден анықтай аламыз. Ол мысалы пәленше түгеншені өлтіріп кетті. Немесе пәленше түгеншелер жаман адамдар. Пәленше түгеншелер хайуан секілді деп сөйтіп айтылады. Және біз оны бірден біле аламыз. Бұл ғадауат тілі. Ал, жабық формадағы ғадауат тілін анықтау қиын. Олар белгілі бір метафоралар арқылы солай жасырынып қолданылады. Мысалы Дәурен Абаев мырза “үңгірдегі ұлтшылдық” деп не нәрсені айтқысы келді. Бұл үшін біз үңгір деген не екенін ойлап көрейік. Жарық түспейтін қараңғы бір жер. Сонымен қатар үңгір ол ерте замандағы адамдардың мекендеген мекені. Осылайша ол адам Дәурен Абаев қазақ тілінде қызмет көрсетілуін талап еткен адамдарды қараңғылықтағы бір адамдар, тас дәуірінде жүрген өте тұрпайы бір сондай адамдар деп сондай мағынада сипаттады. Және біз мұны жабық формадағы ғадауат тілі деп айтсақ та болады. Негізі Дәурен Абаевтың бұл сөзі тікелей Қуат Ахметовқа қатысты айтылмаған. Осы тақырыпта мен зерттеу жүргізіп жатырмын қазіргі таңда. Ол кісі тек өзін тіл жанашырлары деп таныстыратын сондай бір адамдардың әрекеттерін сипаттау кезінде сондай сөзді қолданады. Және ол нақты бір адамға сілтеме жасамайды. Ол өзінің сөзінде Қуат Ахметов немесе “тіл майданы” деп жазбаған. Сондай адамдар бар. Ондай адамдардың әрекеті “үңгірдегі ұлтшылдық” деп сондай бір сөзбен сипаттаған. Дәурен Абаевтың бұл сөзі тек Қазақстандағы қазақ тілінде қызмет көрсетіп жүрген адамдарға қарсы айтылған жауап емес сонымен қатар Ресейдегі Қазақстан өкіметін сынға алып жатқан саясаткерлердің мәлімдемесіне берілген жауап ретінде де қарастыруға болады. Өйткені Ресейдегі саясаткерлер де жиі-жиі сол жайында мәлімдеме жасай бастаған еді. Олар Қазақстандағы орыс тілінің жағдайы өте нашар, Қазақстанға ұлтшылдар билікке келіп орыстарды қуғындап жатыр. Олардың қазақша сөйлеуін талап етіп жатыр, оларды өйтіп жатыр, бөйтіп жатыр деп сондай бір нәсілшіл риторикада таратып жатқан еді. Дәурен Абаев осы тіркес арқылы сол Ресейдің өкіметіне, Ресейдің саясаткерлеріне ресми белгілі бір жауапты бергендей болды.
Жансерік: Оны бізде сонда дұрыс түсінбей қалғандар көп болды ма?
Оразай: Әрине, Дәурен Абаевтың бұл сөзін көп адам сынға алды. Себебі бұл біріншіден, қазақ тілінде қызмен көрсетуін талап еткен адамдардың барлығын “үңгірдегі ұлтшылдар” деп өте бір жағымсыз түрде сипаттағанын көрсетті. Екіншіден, ол сонымен қатар Ресейдегі саясаткерлерге жауап қайтарамын деп сондай бір жағымпаздық жасағандай көрінді. Сонымен қатар саяси биліктің Дәурен Абаевтың сондай бір негатив көзқарас қалыптасқан. Өйткені бұл ақпарат министрлігіне де және осыған жейінгі кездерге де сөздер айтқан және БАҚ туралы заң қабылданып, үлес қосқан. Көп адамның оған дейін де ашу ызасын оятып жіберген еді. Және бұл сөз оған деген бір жеккөрініштіктің, наразылықтың тууына себепкер болған. Сөйтіп соның әсерінен Дәурен Абаевқа біраз сын айтылды. Солай Дәурен Абаевқа өзің маймыл немесе үңгірдегі қарапайым адам құнын ьалап еткен адамды маймылға теңеп сен жетіскен екенсің деген секілді өзінің жеке басына тиетін пікірлер де жазыла бастады. Бұл нені көрсетеді. Бұл Дәурен Абаевтың бұл сөзін айтылған жерінде қалмағандығын керісіеше ол сөздің әсерінен басқа да ғадауат тілінің туындағанын көрсетеді.
Жансерік: Бізде енді Дәурен Абаевқа наразылық әртүрлі форматта жүрді ғой. Біреулер мем арқылы біреулер ән арқылы арнау шығарды, біреулер пост салды, біреулер мақала жазды сол өзің айтпақшы бір ғадауат тілінің екінші ғадауат тілінің пайда болуына себепкер болған. Енді қара Ореке, мынанай нәрсе бар. Өшпенділік тілінің пайда болуына туатын белгілі залықтың немесе этностың мәдениеті, менталитеті қаншалықты түрткі болады?
Оразай: Ғадауат тілінің тууына жалғыз нәрсе түрткі болады. Ол ғадауат яғни жек көрушілік. Негізі Абайдың өлеңінде айтылады ғой “Махаббат ғадауатпен майдандасқан” деп. Бұл жерде “ғадауат” сөзі “махаббат” дегенмен байланысқан. Махаббат ол – біреуді жақсы көру, сүю болса. Ғадауат ол керісінше жек көру, жамандық тілеу деген сондай мағынаны білдіреді. Ғадауат тіліне мәдениет, ұлтқа ешқандай қатысы жоқ. Ол тікелей жеккөрушілікке қатысты. Яғни, ол бір топ өкілдеріне қатысты сондай стереотип ойлар қалыптасқан. Мысалы қазақ өкілдеріне бір рудан шыққан найман өкілдеріне айтылады ғой олар өте қу деген сияқты.
Жансерік: Иә, бізде руға қатысты белгілі бір топ өкілдеріне немече белгілі бір жыныс өкілдеріне байланысты стереотиптер көп. Менде мынандай бір сұрақ. Кез-келген халықтың өзіндік бір менталитеті бар аха? Сол менталитет сол ғадауат тілінің тууына түрткі бола ма? Мысалы бізде қазаққа қыз балаға қатысты қызға қырық үйден тыю деген бар ғой. Енді соған байланысты бір қыз басқа бір ұлт өкіліне тұрмысқа шықса немесе бағанағы қысқа көйлек киіп жүрсе деген сияқты сондай болса сол бізге менталитет арқылы ғадауат тілін тудырып жатамыз да. Ол неге басқа ұлт өкіліне тұрмысқа шығады не болмаса оны неге әке-шешесі қарамай ма қысқа көйлек киіп немесе сондай да бір іштегі өшпенділік туады да осы тараптан. Енді осы тұстан өзің қалай ойлайсың? Мысалы әсері менталитеттің немесе мәдениеттің деген сияқты.
Оразай: Иә, мысалы АҚШ-Та жасалатын ғадауат тілі Қазақстанда болмауы мүмкін. Мысалы АҚШ-та қара нәсілділерге байланысты кемсітулер болауы мүмкін. Ол Қазақстанда қара нәсілді адам жоқ. Сол себепті бұл ғадауат тілін тудырмайды. Бірақ біздің мәдениетімізде белгілі бір топ өкілдері немесе ру өкілдеріне байланысты қазақтар өзі руға бөлінген халық қой бұрыннан сондай стереотип ойлар, нәсілшіл ойлар бар. Бірақ біз мына нәрсені ұмытпауымыз керек. Мәдениет үнемі өзгеріп отыратын нәрсе және қандай да бір біздің ескі мәдениетіміз адам құқығына қайшы келетін болса одан бас тартқанымыз жөн. Мысалы қызға қырық үйден тиым деген мақал ол ескі заманның мақалы. Жай одан біздің бас тартқанымыз жөн деп ойлаймын. Әрине мәдениеттер немесе мәдениеттегі кейбір ерекшеліктер ғадауат тіліне ықпал етіп жатады. Мысалы бізде өзіміздің халқымыздың арасында бар ғой наймандай өте қу деген секілді сондай бір көзқарас сөйтіп өз-өзімізге деген ғадауат бар. Қазақтар жалқау, қазақтар осы бір-бірін көре алмайды, қазақтар бірдеңені жеп соны такысып тастайды деген секілді. Сондай бір стереотип немесе өз-өзін жек көру деген сияқты сондай бір ғадауат тілі бар өкінішке қарай. Біз бұлардың бәрін ашық түрде сынға алып және бұдан бас тартуымыз керек деп ойлаймын.
Жансерік: Қарапайым “қазақпыз ғой” деген сөздің өзі итермелеп тұратын сияқты аха. Кез-келген нәр еге осындай сөздер түрткі болады иә сонда? Сонда біз бұлардан бас тартуымыз керек пе? Әлде оларды жаңартуымыз керек пе?
Оразай: Иә, жақсы не болмаса жаман іс жасауына ол адамның жынысы не болмаса жыныстық бағыты, тілі,дінінің ешқандай қатысы жоқ. Яғни оның тікелей жақсы адам болуы немесе жаман адам болуы тікелей соған қатысты деп ойлаймын. Яғни, бір адам жақсылық жасап, сол адам қазақ болғандығы үшін не болмаса ол адам гетеросексуал болғандығы үшін емес. Ол адам ең бірінші жақсы адам болғаны үшін жақсылық жасайды. Керісінше ол адам жаман адам болғаны үшін жамандық жасайды. Біз осы нәрсені ажыратып алуымыз қажет. Сосын туған-туыстық бойынша шешім қабылдамауымыз керек. Шешімді заң аясында, құқықтық қарым-қатынас аясында қабылдауымыз керек. Мысалы бір полиция қызметкері бізді жолда тоқтатын болса біз оны құқықтық негізде шешуіміз керек. Біз оны ақшамен не болмаса тамыр-таныстықпен емес.
Жансерік: Сонда түсінгенім бойынша жаман адам болмайды, жаман жыныс өкілі болмайды, жаман ұлт болмайдя, біз оны тек жақсы немесе жаман деп қарастырамыз болды аха?
Оразай: Иә, әрине мынандай болуы мүмкін. Бір адам 100% жаман немесе 100% жақсы болмайды. Қандай да бір адам жамандық немесе жақсылық жасаса ол оның ұлтына қатысы жоқ. Біз ол адам туралы хаьар таратқан кезде, ол адам туралы айтқан кезде ол адамның шығу тегіне, ортасы туралы айтпауымыз керек. Өйткені оның біз мысалы бір дүнгеннің қылмыс жасағанын қарап о ырып бүкіл дүнген сондай деген сияқты қалыптастыруымыз мүмкін. Мысалы Қзаақстанда әйелдерге байланысты сондай көптеген ойлар келеді. Әсіресе жол көлік апатында бір әйел адам қатысса оның әйел адам жасағандығын айтып өтеді. Бірақ статистикаға қарасақ ер адамдар көп жасайтыны жайында айтылады олардың ер адам екендігі айтылмайды. Және мысалы “автоледи” дегер сөз бар. Автоледи жол апатын жасады, ережесін бұзды деген сияқты әйел екендігін міндетті түрде айтып өтеді. Және де оның қоғамда әйел адамдар көбірек көлік апатын жасайдя деген сияқты көзқарас қалыптасады. Бұл көзқарас одан сайын бекітіле түседі.
Жансерік: Яғни, сондац көзқарастар ғадауат тілінің тууына түрткі болады иә? Әйел адам жол апатының тууына себепкер болса ны кез-келгенжурналист немесе медиа әйел адам деп көрсетеді де. Әйел адамды машинаы жүргізуіне сенде бір жек көрініштік сезімі пайда болуы мүмкін. Енді қара Ореке осы ғадауат тілі өшпенділік тілі деп айтып жатамыз. Қалай күресеміз? Енді өзің осы салада экперт болып жүргендіктен бұл жерде біз не істейміз?
Оразай: Енді бұл жерде біз сыни ойлауды дамыту керек деп ойлаймын. Біз мысалы қандай да бір ақпаратты көрген кезде немесе көрген кезде бұл ақпара не себепті менің алдыма шығып тұр? Бұл ақпаратты қабыодағаннан кейін менде қандай эмоциялар пайда болады? Біреуге деген жек көрініштілік ояна ма деген секілді. Соны қарастыруымыз керек. Сонымен қатар эмпатия деген нәрсе өте маңвзды. Яғни эмпатия дегеніміз біреуді өз орныңа қойып көру. Мысалы біз Қазақстанда тұрып жатырмыз қазір. Мен өзім этникалық қазақпын. Және мен ешқашан этникалық ұйғырдың немесе этникалық дүнгеннің орнында болып көрмегем. Сол себепті мен ол адамдардың күнделікті өмірде қалай қысымға ұшырайтындығын білмеуім мүмкін. Кез-келген адам өзін сондай бір этникалық топтың опнына қойып көрсін. Мысалы бір қазақ адам қылмыс жасайтын болса қазақ қылмыс жасады деп айтпайды. Ал, бірақ бір этникалқық топ өкілі қылмыс жасайтын болса сол топ қылмыс жасағагдығын ашып айтып жатады. Осылайшы сіз өзіңізді бір этникалық топ өкілінің орынына қойып көріңіз. Сондай хабар сізге қалай әсерететін еді. Сондай хабар естігенде қандай сещімде болатын едіңіз.
Жансерік: Ол үшін біз шет елге барып, осы шет ел өкілі осылай жасады десе ғана сезіне аламыз ба сонда?
Оразай: Бәлкім. Мысалы, 2020 жылы Қордайда қыстыгүні өте қайғылы бір оқиға болды. Этникалық қазақтар мен дүнгендердің арасында қақтығыс болды. Сол кезде әлеуметтік медиада өте көп пікірлер жазылды. Көптеген сол оқиғаға байланысты әртүрлі ойлар ортаға шықты. Мен айтайын мені қатты аңғалдырғаны. Қазақстанда тұрцп жатқан, өзбек өкілі болды және ол Қазақстанда қауіпсіздікте емін-еркін жүре алатындығына 100% сенімді емес екенін жазған екен. Және мен қатты ойландым. Менде ешқашан ондай күмән боламаған. Менде ешқашан ондай қорқыныш болмаған. Себебі мен ешқашан өзімді күнделікті өмірде кемсітуге шыдайтын немесе адамдардың жек көруіне шыдайтын этникалық өзбектің орнына қойып көрмегенмін. Яғни, біз өзімізді шектетіліп отырған адамның орнына қойып көрсек бұл ғадауат тілінің қаншалықты жаман екенін және қаншалықты әділетсіз екенін түсінетін едік. Одан ейін тағы бір мкңызды нәрсе бар. Әдетте көп адам ғадауат тілін көрген кезде әсіресе әлеуметтік медиада ештеңе көрмегендей өте шығады. Ол адам ғадауат тілінің таратылғанын көріп тұрып және оның жаман нәрсе екенін біледі, бірақ оны қолдамайды да, ешнәрсе айтпайды.
Жансерік: Яғни, бейтарап
Оразай: Бейтарап емес негізі үндемей өтіп кетеді. Бірақ ол адамның үндемей өтіп кетуі онадй жаедайда дұрыс емес болады. Ол адам үндемей өтіп кетсе де басқа адам ғадауат тілін пайдаланып одан сайын пікірлер жаза беруі мүмкін. Яғни біз әлеуметті медиада қандай да бір ғадауат ортаға шығатын болса оған бір қарсылық білдіреді. Және оның қарсылық екенін талқыға салып, сынға алып, оның әрі қарай таралмауына әрекет етуіміз қажет. Мысалы әлеуметтік мғдиада көптеген функция бар. Шағын жазу деген секілді не болмаса авторға ескерту сенің бұл сөздерің өшпенділік тіліне ұқсацды не болмаса өшпенділік тілі болып есептеледі. Себебі сен осы осындай топтарды кемсітіп отырсың. Ал, бұл этикаға сай емес деген секілді солай түсіндірме жасауға болады.
Жансерік: Яғни біз біріншіден, сыни ойлау керекпіз екіншіден, эмпатия болу керек үшіншіден, біз үндемей өтпеуіміз керек, иә? Яғни бір реакция қалдыру керекпіз. Осы арқылы біз күресе аламыз, иә?
Ораз: Иә
Жансерік: Рақмет Оразай, уақытыңды бөліп келгеніңе. Алдағы уақытта тек қана зерттеуіңе табыс тілеймін.
Құрметті достар, әріптестер! Осымен біздің екінші эпизодымыз аяқталды. естеріңізге сала кетейік, жобаны MediaNet халықаралық журналистика орталығы Конрад Адэнауэр атындағы қордың қолдауымен жүзеге асырып жатырмыз. Алдағы уақытта тағы да осы еліміздегі басты тақырыптар төңірегінде мамандармен сұхбаттасамыз. Егер де қосарларыңыз болса бізге фейсбук, инстаграм парақшамызға болмаса жекемізге жазсаңыздар болады. Келесі кездескенше аман-сау болыңыздар!
