Үкімдерді қалай қоямыз?

Үкімдер тізімі 2021 жылдың 1 қарашасында жаңартылды: «Сатиралық жаңалықтар» үкімі қосылып, «Техникалық қате» және «Фейк» үкімдері толық түсіндірілді; «Жалған» және «Манипуляция» үкімдеріне нақты сипаттама берілді; «Жартылай шындық» үкімі «Шындыққа жақын» деп өзгертіліп, нақтыланды. 2021 жылдың 1 қарашасына дейінгі мәтіндерде «Жартылай шындық» үкімі «Шындыққа жақынға», «Үкім жоқ» «Дәлелденбеген» үкіміне сәйкес келеді.

«Шындық» — егер фактчекиң объектісі (мәлімдеме, оқиғаға қатысты пікір, жаңалық, келтірілген деректер, дәйексөз, сурет, түсірілім немесе құжат) дәлелді фактілер мен ашық дереккөздер арқылы расталып, толығымен сенімді дерек деп қабылданса, осы үкім қойылады.

«Шындыққа жақын» — фактчекиң объектісінің кей бөлігі ашық деректермен расталады, бірақ мәлімдеменің анық емес тұстары болса, сандар дөңгелектеніп берілсе, деректер ескірген, бірақ қазіргіге жақын болып, жалпы мәлімдеме ақпаратты бұрмаламайтын болса, осы үкім қойылады (27.10.2021 дейін үкім «Жартылай шындық» деп аталды).

«Техникалық қате» — мәлімдемедегі деректер қарама-қайшы емес екені көрініп тұрса және дереккөздермен расталса, бірақ спикер/автор нақты бір санды/фактіні келтіру кезінде қате жіберсе, спикердің сөзі оқиғаның жалпы мазмұнын бұрмаламаса, осы үкім қойылады.

«Жалған» — бұл үкім: мынадай жағдайларда қойылады:

  • деректер сенімді, ашық не ғылыми дереккөздермен расталмаса және сол уақытта жарияланған ғылыми мәліметтер мен бақылаулар оны жоққа шығарса;
  • мәлімдемеде ақпарат дұрыс жеткізілмесе (орын, уақыт, сандар, қатысушылар, оқиғаның өрбуі), спикер ескірген деректерді негізге алып, ол деректер қазіргі сенімді мәліметтерден мүлдем басқаша болса;
  • мәлімдеме өмірде жоқ және/не ойдан құрастырылған деректер негізінде жасалса.

ДИСКЛЕЙМЕР: «Жалған» үкімі спикердің өзіне қатысты емес, оның пікіріне қатысты қойылады: біз спикердің эфирге біле тұра не білместікпен жалған ақпарат айтқанына үкім қоймаймыз. «Жалған» үкімі спикер айтқан ақпараттың шындыққа сай еместігін көрсетеді. Тек жүйелі түрде дезинформация тарататын топтар мен тұлғалар бұл қатарға жатпайды. Олардың жалған мәлімдемелерді тарату арқылы қаржылық /әлеуметтік/саяси мүдделері бар («Құжаттама» айдарын көріңіз).

«Манипуляция» үкімі мынадай жағдайларда қойылады:

  • спикер/автор бұрмаланған ақпаратты не мәтіннен алынған үзіндіні келтіреді, деректер асыра сілтеніп немесе кішірейтіліп айтылып, қоғам пікіріне әсер етеді, көпшілік алдында жүрген адамдар мен оқиғалардың дәрежесін көтеру немесе түсіруді мақсат етеді, ақпаратқа қол жеткізуді шектеп, жағдайдың шын мәнінде қалай екенін жасырады;
  • шындыққа сай келетін фактілер мен деректер жалған, бұрмаланған, ойдан шығарылған ақпаратпен араласады;
  • маңызды деректер еленбей, екінші кезектегі ақпараттар келтіріліп, соның салдарынан сол тақырып бойынша қоғам пікіріне әсер ете алатындай бұрмалау пайда болады;
  • болжамды/тексерілмеген/нақты емес деректер (мәселен, ғылыми зерттеулердің алдын ала нәтижесі) сенімді/дәлелді мәлімет ретінде келтіріледі;
  • материалдың/жариялымның тақырыбы кликбейт болады (кликбейт дегеннің не екенін «Фактчекер сөздігінен» оқи аласыз).

«Фейк» — трафикті арттыру не қоғамдық қозғалыстың, тұлғаның, саяси науқанның және т.б. беделін түсіру мақсатында интернетте жаппай ақпарат тарату. Олар көбіне қоғамдық маңызы бар тақырыптарды қамтиды. Оның «Жалғаннан» айырмашылығы (кейбірінің болмаса) көбіне авторы кім екенін және/не түбі қайдан шыққанын анықтау мүмкін емес, бірақ оны таратушылар мен тарау ауқымын білуге болады.

«Сатиралық жаңалық» алғаш сатиралық, әзіл-оспақ және ойдан шығарылған хабарламаларды жариялайтын жоба бетінде жарық көреді. Бұл туралы сайттың сипаттамасында не әлеуметтік желідегі парақшасының сипаттамасында жазылып, аудиторияға ескертіледі. Сатиралық жаңалықтарды басқа медиалар мен пайдаланушылар дисклеймерсіз жарияласа ақпарат танымал болып, фейкке айналуы мүмкін.

«Алаяқтық» — тексеру объектісі пайдаланушының дербес және/не банктік деректерін ашуға, дәлелденбеген түкке тұрғысыз құралдарын я препараттарын сатып алуға немесе пайдаланушыға материалдық, физикалық залал келтіруі мүмкін өзге де іс-әрекеттер жасауына ықпал ететін жаңылыстыратын жарияланымды білдіреді; осы үкіммен белгіленген объектілер құқық қорғау органдарының заңнаманы бұзу тұрғысынан назарында болуы немесе сот шешімімен заңнамаға қайшы деп танылуға тиіс (мұндай жағдайларда прецеденттер мен сот шешімдеріне сілтемелер беріледі).

«Дәлелденбеген» — егер фактчекиң объектісіне қатысты зерттеу бар, бірақ қазіргі уақытта олар бір жүйеге келтірілмеген, әдіснаманың белгісіздігіне байланысты тексеру мүмкін емес болса не зерттеулерді жүргізу тәсілдері бір-бірінен айтарлықтай өзгеше болса, ашық деректер жоқ я олар жеткіліксіз болғандықтан олардың көмегімен мәлімдемені сенімді түрде растау не жоққа шығару яки оның қандай дерекке негізделгенін анықтау мүмкін болмаса осы үкім қойылады.

Жекелеген жағдайларда редакция үкімді шығаратын немесе нақтылайтын тәуелсіз сарапшылардың (редакция қызметкерлерінен бөлек) жұмыс тобын құра алады. Үкім өзгерген жағдайда бұл ақпарат Өзгерістер мен толықтырулар енгізу қағидаларына сәйкес жарияланымда көрсетіледі.