30-31 қазан күндері Астанада Central Asian Think тәуелсіз зерттеу және аналитикалық ұйымдарын біріктіретін үшінші Орталық Азия сарапшылар форумы өтті. Форумды Paperlab зерттеу орталығы CAPS Unlock өңірлік аналитикалық орталығымен бірлесе отырып, Нидерланд Корольдігінің Орталық Азиядағы Елшілігінің қолдауымен ұйымдастырды. Іс-шара аясында Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан елдерінен келген құқық қорғаушылар мен сарапшылар өңірдегі еркіндік кеңістігін кеңейту жолдарын іздеді. Материалымызда сарапшылардың пікірлеріне шолу жасаймыз.
Елдің контексті мен азаматтық қоғамның рөлі
Орталық Азиядағы құқық қорғау ұйымдары мен аналитика орталықтары азаматтық қоғамның бір бөлігі бола отырып, сирек ынтымақтасады. Оның үстіне бұл қалыпты жағдай деп есептеледі, бірақ авторитарлық режим үстем болған кезде, оны ақтап алуға қаншалық негіз бар? Сарапшылардың пікірінше, ынтымақтастыққа тосқауыл болып, мүмкіндік беретін және репрессия жағдайында аналитика орталықтарының жұмысына адам құқығы тақырыбын интеграциялауды қарастыру бұл мәселені аса өзекті етіп отыр.
Қазақстанның Халықаралық адам құқы және заң сақтау бюросының жетекші сарапшысы Евгений Жовтистің пікірінше, Орталық Азиядағы адам өлшемі (демократия, құқық үстемдігі, адам құқығы) геосаяси және ішкі саяси контекстке тәуелді.
Геосаясат тұрғысынан аймақ Ресей мен Қытай сияқты авторитарлық супердержавалар арасында теңгерім сақтауға мәжбүр. Бұл державалар саяси оппозиция мен азаматтық қоғамды белсенді түрде басып отыр. Сонымен қатар, аймақ елдерінің ШЫҰ мен ҰҚШҰ сияқты ұйымдарға қатысуы да қосымша қысым көрсетеді.
Ішкі саяси жағдайда Түркіменстандағы диктатурадан бастап Тәжікстандағы қатаң авторитаризмге дейін, ал Өзбекстан, Қырғызстан және Қазақстанда посткеңестік сыбайлас жемқорлыққа негізделген сот жүйелері қолдайтын аздап жұмсақтау режим көрініс тапқан. Мұндай жағдайда азаматтық қоғам тәуелсіз субъект ретінде емес, мемлекеттік бақылау мен манипуляцияның объектісі ретінде қарастырылады.
Сарапшылар азаматтық қоғамды дискриминациялау мен автократияның күшею үрдісі жалғасады деп болжайды. Әсіресе Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстанда жаңа биліктің келуі және Украинадағы соғыстың басталуынан кейін тәуелсіз ұйымдарға қысым айтарлықтай артты. Бұл тенденцияны Тәжікстан да жалғастырып отыр, бұл бүкіл аймақтағы жағдайдың ортақ сипатын растайды.
Дұшпан бейнесін жасау және сенімді әлсірету
Аймақтағы азаматтық қоғамның негізгі мәселелерінің бірі – «шетел агенттері» имиджін қалыптастыру мен саясиландырудың ушығуы. Пропаганда үкіметтік емес ұйымдардың (ҮЕҰ) деструктивтілігі туралы пікірді белсенді түрде насихаттайды, олардың дәстүрлі қоғамдық құндылықтарға қайшы екендігін алға тартады.
Эмиль Джураев, Бішкектегі ОБСЕ академиясының сарапшысы, үкіметтердің ҮЕҰ-ды «саясиландырудың деструктивтілігі» деп айыптауын «геосаясат пен пропаганданың» көрінісі деп есептейді. Ол азаматтық қоғамның табиғатынан саясилануы керек екенін айтады:
Бізге саясатты жан-жақты қарастыруды сұрағанда – бізге үндемеуді ұсынады. Бұл ретте саясаттың қоғамдық өмірдегі маңызын қайта бағалау өте маңызды. Think Tanks-тің рөлі өте өзекті. Біз ойлап, азамат ретінде саяси салада белсенді әрекет етуіміз керек. Ал бұл, ең алдымен, азаматтарға саяси тұрғыдан ашық әрі белсенді болуға еркіндік беру деген сөз.
Сарапшы сонымен қатар, ҮЕҰ-ның донорлармен қарым-қатынасында қызметті формализациялау талпыныстары мен жаңа ауыр заң талаптарын орындаудың ресурстарды ысырап етуге және тиімділіктің төмендеуіне әкелетінін атап өтті.
Тағы бір қауіп – қоғамның тәуелсіз ҮЕҰ-ға деген сенімінің төмендеуі, бұл үкіметтің мүдделерін қорғайтын жалған қоғамдық ұйымдардың (ГОНГО) әсерінен болды.
Өзбекстандық «139 Документтік орталығы» жобасының негізін қалаушы Тимур Карпов Каримов кезеңінде елде тәуелсіз ҮЕҰ болмағанын атап өтті. Ал ГОНГО-ның жаппай пайда болуы қоғамның үлкен сенімсіздігін туғызды.
Paperlab зерттеушісі Камила Ковязина дүниежүзілік деңгейде ҮЕҰ-ға деген сенімнің төмендеу тенденциясының себебі ретінде үшінші сектордың кәсібиленуін айтады. Оның айтуынша, сектордың тұрақтылығын арттыру үшін тәуелсіз ҮЕҰ төменгі деңгейдегі жергілікті бастамалар мен қозғалыстарды дамытуға қолдау көрсетуі керек.
Зерттеулер көрсеткендей, белсенділік тәжірибесі бар адамдар топтық әрекеттерге қатысуға көбірек бейім. Сарапшы Астанадағы «SOS Taldykol» қозғалысын мысалға келтірді. Алғашында ол көлді заңсыз жабудан қорғау үшін күрескен. Қазір бұл қозғалыс балаларды оқытуға және жаңа ұрпақтың әлеуметтік жауапты азаматтарын тәрбиелеуге бағытталған «Urbanitarium» білім беру бағдарламасын дамытып жатыр.
Евгений Жовтис, Қазақстан халықаралық адам құқықтары бюросының сарапшысы, қоғамдық ұйымдардың өзара «сенім» мәселесі жасанды түрде жасалған және концептуалды түрде қате екенін атап өтті. Оның пікірінше, ҮЕҰ қоғамның белсенді әрі ажырамас бөлігі, олар қоғамға пайдалы функцияларды орындайды, яғни сыртқы күш емес.
Мемлекет пен оның органдарының қызметін, сондай-ақ оларға деген сенімді бағалауға болады, өйткені олар халықтың өздері құрған және оларды ұстап отырған органдар. Тауарлар мен қызметтердің сапасын да бағалауға болады. Бірақ бір белсенді қоғам мүшесі бірдеңе жасап, оны коммерциялық емес мақсатта құрған кезде, ал екінші біреу, ештеңе жасап, қоғамдық өмірмен айналыспайтын адам сол жұмысты бағалап, «сенімділік» деңгейін анықтаған кезде, бұл өте таңқаларлық болып көрінеді. Сонымен қатар, мұндай көзқарас қоғам мен ҮЕҰ-ны бір-біріне қарсы қоюға алып келеді.
Евгений Жовтис
Құқықтық бастамалардың әлеуетін арттыру стратегиялары
Құқық қорғау бастамаларын күшейту стратегиялары туралы сөз болғанда, аймақтағы тәуелсіз медиа маңызды арналардың бірі саналады, бірақ журналистер де басымдықтар мен шектеулермен бетпе-бет келеді. Тимур Карпов, Өзбекстандағы «139 Документальды орталығы» жобасының негізін қалаушы, бұрын халық құқықтарын қорғау үшін блогерлерге жүгінгенін, алайда блогерлердің қамауға алынуынан кейін бұл көмек өте қауіпті болып қалғанын атап өтті.
Эмиль Джураев адам құқықтары тек Бүкіләлемдік декларацияның формальды сөздері емес екенін, «ол нақты адамдардың нақты қауымдастықтардағы өмірін білдіретінін» айтты.
Ол, сондай-ақ, азаматтық қоғам мен ҮЕҰ-ның әлеуметтік санасында бұл идеяларды алға жылжыту үшін БАҚ-пен тығыз ынтымақтастық қажет екенін атап өтті.
Татьяна Зинович, «Құқықтық саясат зерттеу орталығы» ҚҚ басшысы, құқық қорғаушы ұйымдардың маңызын storytelling әдісін қолдана отырып жеткізуге болатынын және ҮЕҰ-ның нақты табысты оқиғалар мен жергілікті белсенділермен байланыс орнатуы маңызды екенін айтты.
Зинович Think Tanks пен құқық қорғаушы ұйымдардың байланысын жақсартудың маңызын атап өтіп, бұл азаматтық қоғамның әлеуетін арттыруға көмектесетінін айтты.
«Күшті, дамыған азаматтық қоғам – бұл билік бөлінісі, тежемелік және тепе-теңдік жүйесі, саяси оппозиция мен тәуелсіз БАҚ бар плюралистік әлеуметтік-саяси орта, академиялық ғылым мен сараптамалық орталықтар өздерін сезінетін демократиялық мемлекеттің белгісі. Адам құқықтары мен азаматтық ұйымдар түріндегі табиғи одақтастары бар осы азаматтық қоғамның бір бөлігі болу», – дейді Евгений Жовтис.
Осылайша, Central Asian Think Tanks Forum талқылау күшейіп келе жатқан қуғын-сүргін мен заңнамалық шектеулер жағдайында үшінші сектор адам құқықтарын қорғаудағы қолданыстағы тәсілдерді қайта қарау қажет екендігі баса айтылды. Дағдарыс кезінде тұрақтылыққа тек құқық қорғау ұйымдары, сараптамалық орталықтар және тәуелсіз БАҚ арасындағы стратегиялық ынтымақтастық, сондай-ақ әлеуетті арттыру және қарапайым бастамалармен араласу арқылы қол жеткізуге болады. Сарапшылар бұл қадамдар аймақтағы азаматтық қоғамның ықпалын және оның Орталық Азиядағы құқықтар мен бостандықтарды қамтамасыз етудегі рөлін күшейтуге септігін тигізетініне сенімді.
