Shyndyq подкасының екінші маусымын ашық деп жариялаймыз. Бұл маусымда біз назарды вакцина саясаты һәм адам құқықтарына аударатын боламыз. Сонымен қатар, біздің басты бағытымыз – жалған ақпарат пен манипуляция тақырыбын да қамтимыз. Алғашқы қонақтарымыз – Төлепберген Маликов және Думан Терлікбай, Factcheck.kz сайтының журналистері. Подкастың тақырыбы – жалған ақпарат неге толастамай тұр, онымен қарапайым түрде қалай күресуге болады.
Жансерік: Сәлем достар! Баршаңызға қайырлы күн! Эфирде шындық подкасты және оның жүргізушісі мен Жансерік Тілеухан. Бүгін біз Қазақстандағы фактчекинг және медиасауат подкастын жалғастыратын боламыз. Естеріңізде болса, осыдан бір жылдай уақыт бұрын Shyndyq подкаст ең алғашқы эпизодтарын шығарып, Қазақстандағы белгілі мамандармен сұхбат жасаған болатын біздің Асем Ілесбай деген әріптесіміз. Бүгін сол шындық подкастын жалғастырмақшымыз. Биылғы жылдағы алғашқы эпизод жалған ақпарат жайлы, тұрмыстық фейктер, манипуляция сонымен қалай күресуге болады сол жайында болмақ. Естеріңізге сала кетейік жобаны Медианет халықаралық журналистика орталығы және Konrad Adenauer қорының қолдауымен жүзеге асып отыр. Бүгін бізде алғашқы эпизодтың қонақтары Factcheck.kz ресурсының тілшілері Төлеп Маликов және Думан Терлікбай. Қош келдіңіздер, жігіттер!
Думан: Қош көрдік!
Жансерік: Жалпы қазір сіздерге сұрақты бірден бастайын. Өздеріңіз білесіздер, мынау әлеуметтік желіде, әсіресе WhatsApp-та жалған ақпарат осы коронавирус басталғалы бері толастамай тұр. Күнделікті күнде біреу шығады, оны сіздер жасайсыздар, рас өтірігін анықтайсыздар, иә? Екіншісі шығады одан кейін тағы деген сияқты. Қалай ойлайсыздар, жалған ақпарат неге толастамай тұр?
Төлепберген: Меніңше жалған ақпараттағы бірінші проблема ол – қазір Қазақстан халқының, қарапайым өзімнің айналамнан алсақ, элементарно өзіміздің туысқандардан бізде билікке деген сенім аз деп ойлаймын кішкене. Екіншіден, қазір біздің халық биліктегі премьер-министр болсын, президент болсын, әкімнің айтқанынан көрі оларға өздерінің кумирлары, бір блогерлар бір актерлар болсын инстаграмда әншілер болсын вакцинаны жамандаса олар билікке емес соларға сенеді. Бірінші проблема сонда деп ойлаймын.
Жансерік: Яғни, билікке деген сенім аз ба халықта?
Төлепберген: Иә
Думан: Меніңше билік өзінің сенім лимитін жоғалтып алды. Өйткені, ертегі бар еді ғой, қойшы бала күніге жау шапты деп жүгіре береді, халып сеніп қалып қашады, бір күрі шыныменде жау шапқанда халық қашпай қояды, сен өтірік айтып жатырсың деп, бірақ шыныменде жау шапқан. Сол сияқты нәрсе.
Жансерік: Енді сіздер осы Қазақстанда жалған ақпаратпен күресіп жатқан азын-аулақ әріптестердің бірісіздер. Жалпы қалай күресіп жатырсыздар? Оған бір материал дайындайсыздар, дайындағаннан кейін оны қалай сіздер бөлісесіздер? Мысалы WhatsApp-қа бөлісесіздер ме, әлде сіздер достарыңызға айтасыздар ма, процесс қалай жүреді жалпы?
Төлепберген: Ақпаратты тексеру процессі ме?
Жансерік: Тексеру процесі, тексергеннен кейін ақпаратты дәлелдегеннен кейін соны бөлісу процесі қалай болады сіздерде?
Төлепберген: Біріншіден, қарапайым сайтқа жарияланады, кейін әлеуметтік желіге. Мысалға халық арасында кеңінен резонанс туындап жатқан материалдардың желідегі парақшалардыңда просмотры көп болып жатады. Бірақ біздегі көп проблема мысалға Қазақстан халқының, қарапайым халықтың өзіне эмоция ойнағанын жақсы көреді. Өзіне эмоциясы қайсына ерік береді соған сенуге дайын тұрады. Бағана айтып кеткендей, биліктен көрі бізге қарапайым блогер, әншілер, жұлдыздар сияқтыларға сенгенді артық көреді.
Думан: Иә, егер шынымен резонанс тудырған хабарламалар, ақпараттар болса халықтың өзі де бөлісіп жатады.
Жансерік: Иә, жарайды олар енді түсінікті жағдай. Сіздер енді сайтқа шығарасыздар, әлеуметтік желіге шығарасыздар. Олар енді СММ-діктердің жұмысы ғой. Сіздер қалай онымен бөлісесіздер? Мысалы WhatsApp-тан бір ақпарат тарады делік, одан кейін ол ақпаратты сіздер көрдіңіздер, резонанстық жағдай болды, сосын оны сіздер тексердіңіздер, сайтқа шықты. Ол енді түкпірдегі адамдарға жете бермейді ғой, солай ма? Мысалы сіздердің сайттарыңызға жазылмаған, білмейді ол туралы шет жақтағы адамдар. Инста парақшаларыңызды білмейді. Сіздердікін білмеуі де мүмкін. Сіздер осы жағдайда қалай жұмыс істейсіздер. Ауыл-ауылды аралайсыздар ма, әлде қалай?
Думан: Жоқ, ауылды араламасақ та қарапайым туыстардың ішінде расымен ауылға барасың. Сонда айтасың, сенбейді, қырылысасың, сөйтіп-сөйтіп жүресің.
Жансерік: Көрдіңіз ба проблема сенбеуде.
Думан: Бұл жерде білесіз бе, не үшін халық бір объективті кішкене серьезный ақпаратқа қарағанда әлде қайда ғылыми фантастикалық ақпаратқа сенуге құмар тұрады?
Өйткені Роберт Сапольски деген мықты ғалым бар. Сол кісінің бір лекциясын тыңдадым, сол жерде ол айтады шизофреник пен сау адамның ортасында “шизотипическое расстройство деген адамдар болады екен, екі категорияның ортасында тұрады, ол анағанда” жатпайды, мынағанда жатпайды. Сол адамдардың мышлениесі – метомагическое мышление деп айтылады. Ойлау жүйесі яғни. Сонда ондай ойлау жүйесіндегі адамдар көбіне ғылыми фантастикаға, таңғажайыпқа сенгісі келіп тұрады екен. Мұндай нәрсе көбінесе біздің діни фанатиктердің арасында байқалады екен. Өйткені, мысалы, әлем 7 күнде жаралған десе ол тура сене салады, тура қабылдай салады. Біздің қоғамның көп бөлігінде, енді қатты айтылған болсада, осындай шизотипическое расстройство бар деп ойлаймын, сол үшін сенуге құмартып тұрады адамдар.
Жансерік: Сіз құмар тұрады демекші, мысалға менде бір қызық оқиға болды. Жалпы өзіміз бір ақпаратпен бірінші болып бөлісуге әуеспіз. “Мен бірінші бөлісейінші, мен бірінші болып айтайыншы” деген сияқты сондай бір болады ішімізде. Менде мысалға туысқандарымда да, анамнан да хабарламалар әлі күнге дейін келіп тұрады, сонда ойлайсың не үшін бөліседі деген сияқты. Сонда адамдар сондай ақпаратқа құмартуға әуес болып тұрады. Мысалы бірінші болып бөлісейінші, сіздердеде ондай нәрсе бар. Жалпы адамдар неге құмартуға әуес, кез-келген ақпаратпен, кез-келген дүниемен қарапайым айтсақ?
Төлепберген: Фейк ақпараттар ма?
Жансерік: Иә, жалған ақпараттар, жалған болмаса да шындық ақпараттар болуы мүмкін. Қалай ойлайсыздар? Сіздер енді осы салада жүрсіздер, біліп тұрсыздар, бәрін бақылайсыздар, бақылау жүргізесіздер, адамдардың психологиясын кішкене біліп қалдыңыздар, жалған ақпаратты қандай адамдар таратады деген сияқты. Енді, осы тұста осы сұраққа толық қанды жауап бере кетсеңіздер.
Төлепберген: Мысалы, маған барлықтарыңыз білетін шығарсыздар, біздің әріптесіміз, Жамила Маричева, сол кісінің сөзі ұнаған. Қазіргі таңда осы фейк ақпараттарының осылай кең тарап, елдің қызығушылығына министрлікті кінәлаған болатын. Себебі, белгілі бір деңгейде, вакцина келмес бұрын, вакцина салдырмас бұрын насихаттау процесі дұрыс жүрмеген немесе фейк ақпараттармен күрес жақсы деңгейде жүргізілмеді. Мысалы біз бар, басқада кейбір сайттағы әріптестеріміз бар, кейбір блогерлар, мысалға медсапорт бар бұлар барынша қазір халықты вакцинаның керек екенін және оның дұрыс екенін ғылыми дәлелденгенін бәрін түсіндіріп жатыр. Соның өзінде сенбейді.
Думан: Бұл жерде сосын мынандай не барда, пандемия басталды, кейінгі жылдарда болған бір өте сирек жағдай бұндай пандемия. Мысалы, алғаш басталғанда алдыда тұман болды, қараңғылық болдыда. Ешкім ештеңе білген жоқ, не істеу керек екенін де білген жоқ, қандай іс-әрекет істеу керек екенін білген жоқ. Сондай психологиялық қысым жағдайында жаңағы сіз айтып отырған ақпаратты бірінші болып бөлісу, бірінші болып айту, көрсету мен білемін деген секілді өзінің эгосын қанағаттандыру ма екен бәлкім сондай нәрселер әсер етті деп ойлаймын. Сол кезде де дезинформация және миссинформация көп тарады. Өйткені, сол белгісіздіктің алдындағы қорқыныш бұл жай ғана. Бірақ енді бұл қазіргі жағдай алғашқы Covid-19 басталғаннан өзгерді ғой. Қазіргі дезинформацияны қарасаңыздар өзгеше, ол кездегіден қарағанда әлдеқайда. Мысалы ол кезде көбінесе коронавирусты үй жағдайында емдеу туралы әртүрлі содамен, чеснокпен, сарымсақпен, лимонмен сондайлармен емдеу туралы болса, қазір тікелей вакцинаға қатысты фейктер көбейіп кетті меніңше. Тікелей вакцинаның өзінің сапасына күмән келтіретін, әртүрлі зиян деп айтатын сондайлар көбейіп кетті.
Төлепберген: Бұл жерде тағы бір проблема бар, басқа әріптестеріміз ренжімесін, бірақ вакцинадан қайтыс болған туралы ақпараттарды көбінесе қазіргі БАҚ бұрмалап беріп жатыр, негізі түптің-түбінде зерттеп қарасаңыз оның бір басқа ауруы болуы мүмкін дегендей. Мысалы, былтыр АҚШ-та бір медсестра вакцинадан соң қайтыс болды деген, бірақ ол қайтыс болмаған, бұрыннан оның судорог ұстайтын ауруы болған сол туралы толық көрсетпей контекстсіз жібереді. Содан кейін халыққа бұрмаланған ақпарат келеді.
Жансерік: Яғни, сіздер айтып отырған бағана фейктер, жалған ақпараттар олар уақыт өте келе кәдімгідей дамып өзгеріп отырады ма?
Төлепберген: Иә, өзгеріп отырады.
Жансерік: Енді бағана Төлеп сіз өзіңіз айтып кеттіңіз, мемлекет жеткілікті бір деңгейде жұмыс жасамай жатыр, әсіресе осы ақпаратты беру жөнінде болмаса халыққа түсіндірме жөнінен, аха? Қалай ойлайсыздар, мысалы, бізде елімізде халық арасында ақпараттық азшылық байқалады ма? Яғни, мемлекет бермеген ақпаратты халық басқа жерінен іздейді, иә? Мысалға мемлекет вакцина туралы толыққанды түсіндірме жұмыстарын жүргізілмегеннен кейін, халық оны немесе коронавирусты емдеу дейікші, мысалға, жақсы түсіндірмелі ақпарат алмағаннан кейін халық оны өзінің әріптестерінен, достарынан іздейді. Яғни, бір-біріне ақпарат таратумен айналысады. Яғни, осы бір комбинация сол кезде пайда болады, сол кезде жүреді, иә? Сол ақпараттық тапшылық байқалады ма елімізде?
Төлепберген: Әрине, мысалға жақында АҚШ Қазақстанды бармауға кеңес беретін елдердің тізіміне қойды өз азаматтарына, себебі коронавирусқа байланысты.
Жансерік: Яғни, коронавирус өршіп тұрған мемлекет ретінде ғой?
Төлепберген: Иә. Барлығы бір белгілі деңгейде дұрыс насихаттың жүрмеуі. Вакцинаның керек екені, дұрыс екені. Мысалға қазір фейк тарататын өте блогерлар көп.
Думан: Осы қызық тақырып. Блогерлар біздің басты фейк таратушылардың біріне айналды.
Жансерік: Яғни, блогерлар фейк таратады ма?
Думан: Иә, әлбетте, бірақ барлығы емес. “Блогер” деп тырнақшаның ішіне айтайық, мыңдаған жазылушылары бар. Солар негізінде фейк таратушылардың біріне айналып отыр.
Жансерік: Яғни олар өздерінің аудиторияларына жауапкершілікпен қарамайды ғой?
Думан: Адам болғаннан кейін, кез-келген болмағанда 5 жазылушы болса да, соның алдында жауапкершілік дегенді сезіну керек қой, ал жүздеген,мыңдаған адамдардың алдында жауапкершілікті мүлдем сезінбейді. Бұл жерде мемлекеттің де позициясы өте қызық. Дезинформация жасап отыр, тікелей қоғамдық қауіпсіздікке қауіп төндіріп отыр. Бірақ мемлекеттің тарапынан ешқандай іс-әрекет байқалмайды.
Жансерік: Яғни, айналып келген кезде бағанағы блогерлердің өзі осы ақпаратты мен бірінші болып таратайын деген түсінік бар, иә?
Думан: Иә, ол да бар. Сосын мемлекеттікі ақпарат жетіспей ме деп жаттыңыз ғой, ақпарат жетіспейтініне жетіспейді, жетіскен күннің өзінде, халыққа жеткен күннің өзінде, халық тарапынан сенімсіздік болады, тағы соған айналып келеміз. Халықта сенімсіздік байқалады.
Төлепберген: Одан бөлек мысалыға бізде қателеспесем Тоқаевтың ба, премьер-министрінің бұйрығымен каналдарда да насихат жүріп жатыр вакцинаның керек екені. Бірақ қазіргі айналамыздағы адамдарға қарасақ көбісінде каналдарға деген сенім азайып кеткен, журналисттергеде сенім азайған.
Думан: Журналисттерге кәдімгідей қырын қарайтыны байқалады.
Жансерік: Мысалы, бізде қазір каналдардан айтып жатыр, радио, газет-журнал кез-келген ауруханаға барсаң ол жерде де айтып жатыр, көшеденде айтады, одан бөлек тағы қандай бір қоғамдық институтты тартса болады осы бір ақпаратты түсіндіру, тарату жөнінде. Қалай ойлайсыздар, бұл жеткіліксіз бе, осылармен де біз түсіндіріп бере аламыз ба?
Думан: Жоқ, негізі меніңше, бұл жерде халықтың өзінің мәдениеті, санасы, қоғамдық сана дегендей нәрселер көп байқалады сол жерде.
Төлепберген: Критикалық ойлау.
Думан: Критикалық ойлау екінші кезекті мәселе. Бұл жерде мысалы, заң факультетінде оқып жатқан студенттердің өзі вакцина паспортын сатып алуға барып жатыр. Бұл жерде көп жиналып қалған, көп проблема үйіліп қалған. Мысалы заң оқып жатқандар вакцина сатып алуға барды. Бірақ олар не үшін заңға барды деген сұрақ шығады ғой бұл жерде. Шынымен заңгер болып, бір заңгерлік этика, анау мынау деген нәрседен мүлде бөлек жай ғана диплом керек деген сияқты түсінік бар. Сол үшін заңға бара салды. Ол заңгер болғысы келмеді, заңның не екенін білмейді, ішкі тәртіп, ішкі мәдениет дегеннен ештеңе жоқ. Содан кейін проблема осылай өсе береді.
Төлепберген: Қазір мынандай жағдай болды ғой, ғылымға емес көршісінің достары айтқан адамдарға сенеді.
Думан: Халық көбінесе эмоцияға беріледі. Эмоцияға берілген деген жақсы нәрсе халық үшін қарап тұрсаң. Бойға химия ұрады, ашуланады адам іштей отырып,диванный батыр болып шығады отырып алып күйіп,талқылап барлығы, глобальный нәрсені талқылағандай болады,ортақ үкімет бар бүкіл әлемді қырғысы келіп отырған,золотой миллиард па еді, сондай бір миф бар ғой, қастандық теориясы. Сол секілді халыққа сол әлде-қайда ыңғайлы секілді. Ол шындық, өйткені қарапайым нәрсе ол. Неге сенем деген секілді. Тем более сенімін жоғалтқаннан кейін шындыққа, билікке дегендей.
Жансерік: Яғни, менің түсінгенім бойынша билік тек қана шын ақпарат таратпайды деген түсінік бар иә, халықта?
Думан: Әлбетте.
Жансерік: Сол ақпаратты биліктің өзі бір манипуляция жасауы мүмкін деген ой бар ма?
Төлепберген: Көбінесе коррупция өрбеген мемлекетте билікке сенім болмайды.
Жансерік: Сіздер енді бақылап жүрсіздер, қарап жүрсіздер жан-жақты әртүрлі саланы, әртүрлі саладағы фейктарды, жалған ақпараттарды тексеріп жүрсіздер. Енді осы тұста жалған ақпарат қай салада көбірек байқалады. Яғни қай тұста байқалады, тарайды, пайда болады?
Төлепберген: Мысалға, қазір көбінесе Instagram-да ашып қарасаңыз, былтыр мынандай материал болды, ДДСҰ басшысы түнгі клубта билеп жүрген, сол кезде былай қарасаңыз түрі ұқсайды ана кісінің, бірақ түптің түбінде зерттеп қарасаңыз ол вообще бразилиядағы бір тұрғын қалжыңдап туиттер парақшасына видео монтаждап салған, ВОЗ-дың басшысы карантин шараларын сақтамай, қазір түнгі клубта билеп жатыр деп оны қазір көбісі бөліскен былтырғы уақытта. Одан бөлек бұрыңғы контекстен, бұрыңғы елдердің лидерлерін мысалыға Моамер Каддафидің сөзін 2009 жылы БҰҰ-да айтқан әңгімесі мүлдем басқа, бірақ инстаграмда былай таратты сол кезде. Адамдар вирусты өздері жасап, вакцинаны дайындап, бірақ уақытты созып күткізеді дейді. Оны кейін адамдарға сататын болады деген бір мүлдем басқа контекст жасап жіберген. Ал мысалыға Каддафидің 2009 да БҰҰ-да сөйлеген кезде ол мүлдем басқа нәрсе айтқан. Себебі бұрыңғы тұмауға байланысты біріншіден, екіншіден, вакцинаның сондай уақытта сатуға болмайтынын, тегін болу керектігі жайлы айтқан.
Жансерік: Бағана сіз айттыңыз ғой, жалған ақпаратты біреу Twitter-ге салыпты ,тағы біреу сөйтіпті, мынау бүйтіпті деп. Мысалыға сол таратып жатқан адамдарға не пайда? Айтыңыздаршы, мысалы, бір адам бір фейк шығарды өтірік, видеоны алдыда бірнәрсені қосып-қосып, бірнәрсе бірнәрсені емдейді деген фейкті алып таратты, енді ол адамға не пайда? Ол адам ол ойынан ақша ала ма осы нәрсені түсіндіріп беріңіздерші.
Төлепберген: Менің түсінгенім бойынша мысалы инстаграммда фейктар, мысалы инстаграмның өзі фейктармен күресіп жатыр, фейк екенін көрсетіп қояды. Ол физический барлық материалдарға жасап үлгеру мүмкін емес. Меніңше, көбінесе ютубтан келетін сияқты. Себебі, ютубта қастандық теориясына байланысты видеолар өте көп. Соған сеніп адамдар желілерге таратады. Бірақ олардың не мақсат тұтатынын енді білу қиын.
Жансерік: Яғни олардың не пайда көретінін иә?
Думан: Иә, бұл жерде өйткені әртүрлі мақсат болуы мүмкін. Ол жерде әртүрлі адамдар таратып отыруы мүмкін. Нақты бірдеңе деп айту қиын.
Жансерік: Енді тұрмыстық фейктер туралы сөйлесейікші. Қарапайым мысалыға рассылкалар (хабарламалар), уатсап хабарламалар, тарамалар ол сізгеде келеді, бізгеде келеді, барлығымызға келеді. Каспий банк осындай беріп жатыр екен, адидас өзінің бірбәле жылдығына осындай футболка таратуда осындай опросқа сұраққа жауап бердік өзіңнің неңді ал, қарапайым тұрмыстық, осы туралы сөйлесейікші жалпы.
Думан: Тұрмыстық фейктер көбінесе мессенжер арқылы тарайды. Содамен емделу керек, анаумен емделу керек деген секілді. Ол тез тарайды. Өйткені жаңағы туысқандардың арасындағы чатта, достардың арасындағы чатта, ауылдастар деген чатта тарайды. Және олар сенеді бір-біріне, бұл жердегі басты проблема. Ол манипуляция ғой тоже. Менің бір танысымның танысы деп басталады ол. Ол әлдеқайда сенімді, әлдеқайда жақын өздеріне. Мынандай бар, таптар болады ғой. Жоғарғы тап, төменгі тап. Төменгі таптардың енді, төменгі тап демей-ақ қояйын, жалпы сол бір социумның ішіндегі бір-біріне деген коллективті сенімде жүреді.
Төлепберген. Мысалы, былтыр Қытайға қарсы фейктер көп болып кетті. Мысалыға Құранға байланысты Құранды бұлар канализацияға тастапты Құдай соның жазасын беріп жатыр деген секілді. Бірақ ол Қытайда емес вообще Сауд Арабиясында түсірілген сурет. Одан бөлек сол коронавирус пандемиясы енді басталып жатқан кезде мешітте жүрген Қытайлықтарды көрсе олар тәубесіне келіп, Алладан кешірім сұрап датыр деген. Бірақ ол қарап отырсаңыз мүлдем бөлек контексттар. Ондай жерлер өте көп.
Жансерік. Яғни тұрмыстық фейктер таралатын орта ол әлеуметтік желілер, иә? Оның ішінде уатсап көбіне түсінгенім бойынша?
Думан: Иә, бізде көп! Ішінде мысалы тұрмыстық фейктер көп, мессенджерлер арқылы көп тарайды, уатсапта әсіресе көп тарайды дегендей. Әсіресе уатсап қолайлы ғой бәріне деген сияқты.
Бірақ та есте сақтау керек, уатсап арқылы ешқандай ресми ақпарат тарамайды, ешқандай бір сенімді ақпарат тарайтын жер емес.
Төлепберген: Ресми ақпарат көзі емес!
Думан: Содан кейін мен бұл жерде бір басты айта кететін нәрсе WhatsApp-ғы ақпаратты рас екенін анықтаудың басты бір фишкасы көбінесе тараған ақпаратта эмоция басым болады. Эмоция басым болған жерге демек күмәнмен қарау керек деген сөз. Қатты күмәнмен қарап, оны тексеру керек. Оны іздену керек. Сенімдірек ресурстарды көре білу керек деген сияқты ғой.
Төлепберген: Мысалыға ватсапта андай ақпараттар көп қой 15 рет бөліссең бірдеңе беруі мүмкін деген. Ол көбінесе алаяқтардың өздеріне адамды қақпанға түсіру керек мекені ретінде ыңғайлы да ол.
Жансерік: Яғни, Думан сіздің ойыңызша ол WhatsApp ресми ақпарат тарататын орта емес?
Думан: Әлбетте! Ол тіпті сенімді ақпарат тарататын орта емес көбінесе.
Жансерік: Мысалыға өзіміздің қарапайым денсаулық министрін алайық ол өзінің сайтына жариялайды ресми ақпаратты. Фейсбукқа, инстаграмға жариялайды.
Думан: Желіге, өзінің парақшаларына.
Жансерік: Мысалға соңғы кезде WhatsApp фейсбукқа қарайды, яғни Цукерберг қарасты. Олар да бір күресудің жолдарын жасап жатыр ғой. Фейсбукта да максимум, WhatsApp да осындай есеп беріп жатыр. Осы тұста қалай болды сонда WhatsApp-тың өзі күрескеннің өзінде де осындай ақпараттар тарап жатыр. Сонда түсіндіре кетіңіздерші? WhatsApp қалай күресіп жатыр?
Төлепберген: Қазіргі таңда енді фейсбук бөлек күресіп жатыр. Жалған ақпарат болса жалған деп белгі қойып. Уатсапта менің білуімше егер көп бөлісілген аудио, фото болса, текст болса ол сразу уведомление қояды бұл ақпарат көбірек бөлісілген деп. Себебі ақпарат алған ойланады да кішігірім болсын. Бұл ақпарат не үшін көп бөлісіліп жатыр дегендей. Сондай моментте әрдайым ресми деректерге сүйеніп, қорытынды шығару керек.
Жансерік: Мынауыңыз жақсы идея екен шынымен, аха мысалыға маған бір ақпарат келді, мен ол ақпаратты қараймын, бір фото тұр әдемі и соған бір мәтін бір жалғанған астында тұр и тұрады да сондай бір ескертпе тұрады бұл ақпарат көп тарады деп аха, яғни мен ойланамын неге бұл ақпарат көп тарады деген сияқты да. Енді мынау халық арасында өзіміздің қарапайым сіздер қолданып жүрген терминдер бар ғой бағана айтып жатқан фейк дедіңіздер, манипуляция дедіңіздер, дезинформация бар бағанағы конспирологиялық ойлар сонымен қатар білмеймін кез-келген осындай терминдер халық арасында қалай түсіндіріліп жатыр, халық оны қаншалықты біледі, осы терминдерді…
Думан: Фейк деген сөзді жақсы білу керек негізі.
Төлепбереген: Мысалға мен қысқаша ғана былай айтамын: манипуляция ол – шындығын асырып, жамандығын жасыратын кездер болады ғой мен солай түсіндіремін қарапайым тілмен түсінгісі келген адамға.
Думан: Мысалы фактчектің өзінің бірнеше терминдері бар: дезинформация, мисинформация деген секілді. Дезинформацияда белгілі бір мақсат болады и халық дегенде сол жаңағы аудиторияны, ақпаратты қасақана бұрмалау немесе контексін айтпай негізі бір жаңағы кликбейт сияқты бір жерін ғана контексттен жұлып алып айту. Сол арқылы бұрмалап халыққа эмоциялық тұрғыдан әсер ету. Мисинформация көбінесе енді мисинформацияның қазір бірнеше анықтамалары бар енді жалпылама айтқанда ол халықтың шынымен-ақ сізге белгілі бір ақпарат келді сіз оған шынымен сеніп басқа біреуге жібергеніңіз, бөліскеніңіз. Ол жерде енді бір қасақаналық жоқ та, бұл жерде жай ғана сенімсіздік немесе сіз мұны бейсаналы түрде жасайсыз жай ғана бөлісе саласыз. Сіз оның арты не болады, нәтижесі не болады дегенді ойламайсыз. А сосын инфодемия деген бар. Инфодемия- бұл ақпараттық пандемия. Бұл өте қауіпті нәрсе. Мысалы бізде тарап жатқан кейбір фейктерді қарасаң батыс елінде тараған. Батыс жақта, Еуропада, Америкада тарап-тарап, бізге орыс тіліне аударып, орыс тілді медаикеңістікке кіріп, кейін бізге кіріп, сөйтіп тарайды да.
Төлепберген: Одан бөлек сол аударылып келе жатқан фейктердің қате екенін біліп тұрады
Думан: Әлбетте, иә. Қате-қате шатаспасам гугл-аудармашыдан аударады ғой деймін. Қате-қате аударылады. Мысалы жаңағы Модерна мен Файзер вакциналары солар адамдардың генін өзгертеді деген сияқты. Бізге мысалы вакцинаның өзі келген жоқ қызық нәрсені қараңыздар, бірақ сол туралы фейктер келіп үлгерді де. Яғни бұл жерде ақпараттық ағым деген өте тез тарайды.
Төлепберген: Мысалы Индиядағы оқиға секілді ғой. Индияда бәрі жақсы, каналдағы бәрі өтірік деген сияқты видео түсіретін.
Думан: Иә, сол кезде Индияда шынымен-ақ шатаспасам бір күнде вирус жұқтырған адамдардың 47% Үндістанның халқына тиесілі болған да сол кезде. Өткен күндердің бірінде дәл қай күні екенін ұмытып тұрмын. Бірақ та сондай ақпараттар тарап жатқан кезде Фейсбукта белгілі бір адамдар бұл өтірік екен, мына блогерді қараңдар, ешқандай жаңағы көшеде адамдарды өртеп жатқан жоқ, бәрі жақсы, бізде тың жаңағы ақпаратты “Ойбай” деп беріп жатыр деген сияқты. Әлбетте, ол бүкіл Үндістанның бүкіл қаласында, бүкіл жерінде жаңағы адамды қойып өртеп жатпайды ғой. Мысалы бір блогердің өзін қарасақ ол бір Үндістаүда халқы аз тұратын, ковид белгілі бір деңгейде көп тарамаған жер екен. Сол жерде тұрып түсірген, өйткен-бөйткен сол.
Жансерік: Яғни былай қараған кезде фейктен өте көп, иә? Аудармада болсын, кез-келген дүниеде мысалыға фейктер пайда болады аха? Енді сізлер жалпы осы фейктермен дәл осы уақытта қалай күресіп жатырсыздар? Қарапайым бір-екі мысалмен келтірсеңіздер?
Думан: Ол мысалыға қандай фейктер тарады? Соған да байланысты.
Төлепбереген: Көп тарады ғой мысалы Маңғыстауда вирус шашып жатыр адамдарға деп.
Жансерік: Ол биыл да тарады қателеспесем, мысалыға Түркістанда деген сияқты ма?
Төлепберген: Мысалы, осы суретті бөлісіп қояды ол. Негізі ол пожарный самолет былай іздеп қарасаңыз. Ол пожарный самолетті 2019 жылы Колифорнияда өрт болған кезде сол кезде қолданған. Суретті, видеоны қойып қойып. Бізге вирус шашып жатыр. Еще кейбір адамдар барып, видеоға түсіреді ғой сол жерге барып. Міне белгілі бір ізі қалды деп кәдімгідей қазақша айтып жатады. Ол деген уже абсурд дүние.
Думан: Иә, ол сол жаңа айтқандай, қандай ақпарат тарады сонымен күресу жаңағы, қай жағымен күресу керек екені жөнінде белгілі болады да. Мысалы, AstraZeneca вакцинасы 2018 жылы шығарылыпты деген ақпарат таратты. Бұл жерде жаңағы дәлел ретінде астразенека вакцинасының сыртқы қорапшасына 2018 деп жазып қойған. Соны дәлел ретінде келтірген. Бірақ бұл фотошоп қарап отырсаңыз. Мысалы басқа бір псевдо-ғалымдардың сөзі тарайды. Халық мысалы ғылыми терминдерді, организмдегі әртүрлі құбылыстарды, вакцинаның немесе басқаның қалай әсер ететінін халық біле бермейді ғой. Содан кейін жаңағы ақпаратты псевдоғалымдар олай бұрмалайды, бұлай бұрмалайды. Былай әсер етеді дейді, сеніп қалады сосын халық шынымен-ақ. Оны мысалы кәдімгідей беделді саенс секілді үлкен-үлкен журналдардың жариялаған зерттеулеріне қарап отырып, не болмаса біздің метсапорттың ғалымдарымен, дәрігерлерімен ақылдаса отырып, сөйтіп-сөйтіп рас-өтірігін анықтаймыз.
Төлепберген: Мысалы, мына жердегі қарапайым логиканы алатын болсақ, самолеттан вирус шашатын болса ол вирусты шашты деп халық билікті кінәлайды ғой. Билік те ақымақ емес қой. Билікге қарапайым адамдар өз-өздерін уламайды ғой дегендей. Оның историясы бұрыннан келе жатыр ғой мысалы бұрында да АҚШ-тағы фактчек мұның өтірік екенін, жалған екенін жазған болатын. Соның өзінде біздің елге ағылшын тілінен таралып болсын жіберіліп жатыр. Мысалы, былтыр коронавирус уақытында Италияда не болды? Мұсылман дінін қабылдап жатыр дегендей. Дегенмен түптің түбінде қарасаңыз ол бұрынғы видео. Мысалыға Гамбургте Қытайдағы мұсылмандарды қолға алу үшін соған қарсы митиң болған кез басқаша жеткізеді бізге. Типа коронавирус, пандемия кезінде бұлар тәубесіне келіп ислам дінін қабылдап жатыр дегендей.
Думан: Сосын біздің көптеген БАҚ-та дезинформация жасауға, жалған ақпаратты, тексерілмеген ақпартты немесе бір эмоцияға әсер ететін кликбейт тақырып қойып, таратуға өте әуес. Көп сене бермеу керек. Мысалы, жақында вакцинаның кесірінен covid-19-дың жаңа варианттары пайда болады деген ақпарат таратты. Мысалыға сізге дерлік ватсаптан осындай бір ақпарат келді осындай да осындай деген секілді немесе бір БАҚ-тың сілтемесі келді осындай-осындай деген ақпарат. Мысалы бірінші сол ақпаратты гуглды бәрі қоладануды білетін шығар. Сайт болса сайттың ішіне кірсін. Сайтта ол біреуге сілтеме жасау керек. Мысалы ол ковидке қатысты ғылыми бір ақпарат болса ол гиперсілтемесі болуы керек. Кім жазды? Мысалы бізде көбінесе дели-мели деген сияқты сайтқа сілтеме жасайды. Ол жерде де гиперсілтеме болуы керек. Ол бір ғылымт зерттеу жайында жазылған болса. Сол ғылыми зерттеудің өзіне. Бізде сосын минустардың бірі препринт зерттеулерге сілтеме жасайды. Препринт зерттеулерге сілтеме жасауға болмайды мүлде. Препринт дегеніміз ол ғылыми тексерістен өтпеген, басқа ғалымдар бағаламаған, көрмеген. Жай ғана оны зерттеудің ең алғашқы, бастапқы кезеңдерінің бірі. Оны жай ғана барлығы көрсін деген мағынада. Тем более бүкіл аудитория емес, ғылыми адамдар ғана ғылыммен айналысатын адамдар ғана көрсін деп, бағаласын деп. Ол препринттен кейін ары қарай журналдарға кетеді егер аман-есен өтіп жатса. Ал, препринтта оның минустары айтылады, плюстары айтылады. Бізде сол препринт зерттеулерді жаңалық ретінде береді. Оны болмайды жаңалық ретінде беруге. Ол кең аудиторияға арналмаған ақпарат. Бірақ, берген күннің өзінде ескерту беру керек. Бұл әлі толық зерттелмеген. Бұл жетілдіруі мүмкін немесе мүлде жоққа шығаруы мүмкін деген сияқты. Бізде көбінесе жаңағы БАҚ-тар кликбейт ақпаркттарды жақсы көреді.
Төлепберген: Мысалы, видео тексергенде бағанағы ұшақтың мысалын алатын болсақ . Ютубтағы жарияланған видеоны арнайы тексеретін құрылғылар бар, егер ол таппай жатса сол видеодан скриншоттарды гуглға немесе яндекске салсаңыз ол бұрын қайда жарияланғанын көрсетеді. Дәл солай бір ұшақ туралы қастандық теориясына сенудің қажеті жоқ. Немесе фото тексерген кезде кейде источниктер болады псевдоисточниктер қарап көріңіз. Немесе ол источниктер жоқ болса, сеніп оған паника шығарудың еш қажеті жоқ.
Думан: Иә, сосын мұндай ақпараттарда сілтемеден-сілтемеге өтіп-өтіп келіп дереккөзді таптыңыз. Ендігі басты сұрақ, ол дереккөзге сенуге бола ма? Мысалы ДДСҰ сенуге тұрады, оған сенуге өте болады. Біріккен ұлттар ұйымына сену керек. Бұған да сенуге болады немесе соның айналасындағыларға. Бұл жерде сіз ақпараттың дереккөзі ретінде көріп отырған ұйымға, басқа бар, оның репутациясына мән беру керек, альтернатив ақпаратты көру керек, сыни ой болу керек. Міне, солай-солай ақпараттың ақ-қарасын ажыратып отырасыз ғой.
Жансерік: Рақмет жігіттер, уақытыңызды бөліп, осы бір тақырыпты талқылап, дискуссияға келіскендеріңізге. Алдағы уақытта сіздерге, жұмыстарыңызға сәттілік тілеймін!
Құрметті тыңдармандар, естеріңізге сала кетейік, жобаны MediaNet халықаралық журналистика орталығы Конрад Адэнауэр атындағы қордың қолдауымен жүзеге асырып жатырмыз. Shyndyq подкаст жобасының басты мақсаттарының бірі – осы қазіргі таңда жүріп жатқан фейк ақпараттар, жалған ақпараттар, сонымен қатар, адам құқықтары, вакцинация осы ақпараттармен толықққанды мамандармен сұхбат алатын боламыз. Алдағы уақытта бізбен бірге болыңыздар. Сіздемен бірге болған мен Жансерік Тілеухан. Көп-көп рақмет! Тыңдаңыздар, оқыңыздар,зерттеңіздер!
