2008 жылғы қаржы дағдарысының он жылдығы туралы көп айтылады, сондықтан жаһан экономикасына көбірек тоқталсам, және оның жағдайы көпшілік ойлағандай тым нашар емес.
Халықаралық валюта қорының мәліметіне сенсек, 2000-2010 жылдар аралығында әлем ЖІӨ-сінің (инфляция есептелген) шынайы өсімі 3,7 пайызға жақын болды, бұл “үлкен депрессия” кезіндегі 4 пайыздық көрсеткішке жетеқабыл. Салыстырып қарасақ, осы онжылдықтағы жыл сайынғы орташа өсім – 3,5 пайыз, бұл – 2000-жылдардағыдан сәл төмен болғанымен, 1980, 1990-жылдардағы 3,3 пайыздан жоғары.
Менің есептеуім бойынша, Қытай алдыңғы онжылдықпен салыстырғанда бұл онжылдықта әлемдік дамуға ерекше үлес қосты. 2008 жылдың соңында оның ЖІӨ-сі 4,6 триллион доллар болса, бүгінде 13 триллон долларға жетіп, шамамен үш есеге өсті. Бұл қосымша 8 триллион доллар – соңғы онжылдықтағы әлемдік ЖІӨ өсімінің жартысы.
Мен қаржы дағдарысына АҚШ-тың өз ішіндегі және оның Қытаймен арадағы теңсіздігі себеп болды дегенді айтып келемін. 2008 жылы АҚШ-тың ағымдағы шот дефициті ЖІӨ-нің 5 пайызына жетеқабыл болса (2007 жылдың кей тоқсандарында бұл көрсеткіш 7 пайызға дейін артты), Қытайда керісінде ағымдағы шот профициті 9 пайызға дейін ұлғайған.
Дағдарыстан кейін мен алдағы онжылдықта АҚШ пен Қытай белгілі бір деңгейде орындарын алмастырады деп болжаған едім. Қытай аз қор жинап, көп жұмсауды, ал АҚШ керісінше аз шығынданып, көп қор жинауды қажет етті. Екі елдің ағымдағы шоттарына көз жіберсек, екеуінің де біраз ілгері жылжығанын байқаймыз. 2018 жылы Қытайдың профициті ЖІӨ-нің 5-1 пайызына түсе ме деген болжам бар. 2008 жылдан бері Қытай ЖІӨ-сінің екі еседен көп ұлғайғанын ескерсек, бұл – үлкен сома. Сол сияқты АҚШ-тың дефициті ЖІӨ-нің 2-2,5 пайызы болатын түрі бар. Көп экономист бұл көрсеткіш 2-3 пайыз шеңберінде болса, тұрақтылық болады деп болжайды.
Өкінішке қарай, басқа әлемдік индикаторлар мұншалық жақсы емес. 2008 жылы еуроаймақта ағымдағы шот дефициті ЖІӨ-нің 1,5 пайызын құрады, 5,5 пайыз профицитпен Германия көш бастап тұрды. Есесіне, еуроаймақтың басқа елдерінде дефицит үлкен болды, бұл теңсіздік 2009 жылдан кейін еуро дағдарысына алып келді. Ең қиыны – содан бері Германияның профициті ЖІӨ-нің 8 пайызына дейін шарықтады. Нәтижесінде, Жерорта теңізі елдерінде жылдар бойы ішкі сұраныс төмен болғанына қарамастан (мүмкін соның кесірінен), еуроаймақтың профициті 3,5 пайызға жетіп тұр. Бұл – болашақта тұрақсыздық тудыратын фактор екені анық. Іс жүзінде, Италиядағы бықсып жатқан дағдарыс – еуроаймақтың алдындағы қиындықтың хабаршысы сияқты.
Қаржы дағдарысының қарсаңындағы экономиканың басты ерекшелігі – АҚШ тұрғын үй нарығындағы көпіршік, ал ол қаржы секторының ғаламдық қорды қайта пайдаланудың тым күрделі (әрі күмәнді) әдісін ойлап табуымен байланысты. Арада он жыл өтті, сырттағы бай инвесторлардан сұраныстың артуының арқасында Лондон, Нью-Йорк, Сидней, Гонконг сияқты “әлем қалаларындағы” үй бағасының қымбаттағаны сондай, онда тұрақты тұратын халықтың аз бөлігі ғана ол үйлерді сатып алуға қауқарлы.
Бірақ биыл осы және басқа қалаларда үй бағасы арзандайтындай белгілер пайда бола бастады. Бәлкім бұл қала әкімшіліктерінің тұрғындарға мүмкіндігінше арзан үй салу шараларының да нәтижесі шығар, десе де, бұл біршама ауқатты сатып алушылар санының азайғанынан да хабар береді.
Шынын айтсақ, бұл қалалардағы үй бағасының арзандауы – экономикалық және әлеуметтік теңдік тұрғысынан қуанарлық үрдіс. Дегенмен, тұрғын үй бағасы арзандауының жанама әсерін тигізбеген кезі кемде-кем. Chatham House-та төраға қызметін атқаратынымды ескеріп, үй бағасы сияқты факторлардың табыс пен әл-ауқат теңсіздігіне әсерін тереңірек зерттеуге шақырар едім. Меніңше, әлемдегі бұлардың арасындағы байланысты дәлірек өлшей түсу керек.
Мәселен, соңғы он жылда табыс теңсіздігіне қарағанда әл-ауқат теңсіздігі анағұрлым артты, мұнда қаладағы тұрғын үй бағасының жылдам өсуі басты рөл ойнады. Дамыған елдердің көбінде, соның ішінде Ұлыбританияда, экономикалық теңсіздік үлкен проблема болып отыр. Ал, табыс теңсіздігіне келсек, бұл көрсеткіш біраз төмендеп, 1980-жылдардың деңгейіне түскен (бірақ әлі де жоғары)
Теңсіздік туралы жалпы түсінік шынайы жағдайдан анағұрлым зорайып тұрған болса, оның бір себебі – көп компаниялар басшыларының қарамағындағы жұмысшылардікімен салыстырғанда анағұрлым қомақты жалақы алатынында. Мұндай ірі жалақыны олардың акцияларының құнымен байланыстыруға болар, дегенмен мұның өзі тым артық.
Біз Chatham House-та осы мәселені де зерттейміз деп үміттенемін. Қор нарығында 2009 жылдан бері үздіксіз жүріп келе жатқан бұл бұлқынысқа ірі корпорациялардың акцияларын қайта сатып алу көп серпін берді. Маңызды кездерде компаниялар тіпті өз үлестерін қайта сатып алуды қаржыландыру үшін қарызға кіруге мәжбүр болған. Батыста тиянақталған инвестиция мен өнімділіктің тым төмен болуының себебі осы қайта сатып алуда жатқан жоқ па? Соңғы жылдары Ұлыбритания мен АҚШ сияқты елдерде болған саяси күйзелістерге де осы макроэкономикалық факторлар себепкер болды деп айта аламыз ба?
Екі жағдайда да “иә” деп жауап беремін. Бизнестің табысы мақсатқа қызмет ететін әлемді қалыптастырып алмайынша, экономикалық, саяси және әлеуметтік тербелістердің қайталану ықтималдығы жоғары болып қала бермек.
Джим О’Нейл – Goldman Sachs Asset Management-тің бұрынғы төрағасы, Ұлыбританияның бұрынғы қаржы министрі, Chatham House-тың төрағасы.
Copyright: Project Syndicate, 2018.
www.project-syndicate.org
